શિક્ષણમાં સાહિત્યકારોની કોઈ જ ફરજ નથી?
આપણે એવું માનવાની ભૂલ ન કરવી જોઈએ કે સાહિત્ય એ એક જુદું ક્ષેત્ર છે ને શિક્ષણ એ જુદું... હા, વ્યવસાય તરીકે એ બે ભિન્ન છે, પરંતુ સમાજઘડતરના મહત્વના અંગ તરીકે સાહિત્ય ને શિક્ષણ એકબીજાના પૂરક હોય એટલા લગોલગ જોડાયેલા છે. સંસ્કૃતિની જાળવણીમાં આજે સૌથી મોટી સત્તા સરકાર-વ્યવસ્થા-સંસ્થાઓ નિષ્ફળ નીવડી રહ્યાં છે તો આ સત્યને અવગણીને નાનાં એકમો તરીકે કોણ-કોણ ફરજ ચૂકી રહ્યું છે?
એક સમય હતો જ્યારે શિક્ષણજગત અને સાહિત્યજગત એકમેક સાથે તંતોતંત જોડાયેલું હતું. મોટા ગજાના સાહિત્યકારો શાળાઓ, વિદ્યાપીઠોમાં શિક્ષક હતા. વિદ્યાર્થીઓને સાહિત્યના આસ્વાદ સાથે સાહિત્યદ્રષ્ટિ પણ મળતી અને એ કારણે જરૂરી નથી કે દરેક વિદ્યાર્થીઓ સાહિત્યકાર બની જતો, પણ મોટા ભાગના વિદ્યાર્થીઓમાં જીવન પ્રત્યે સૌંદર્યદ્રષ્ટિ ને સાહિત્યરસ અચૂક સિંચાતા હતા. એનાથી વ્યક્તિમાં સૈદ્ધાંતિક મૂલ્યોનું ઘડતર પણ થતું ને સાહિત્યની સમજ વિકસતી. આને લીધે જીવનમાં ટકી રહેવાની હિંમત તેમ જ ચરિત્રશુદ્ધિ-વિચારશુદ્ધિની ટેક યુવાનોમાં સચવાતી. મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારોના હાથ નીચે ભણ્યા હોય એટલે વિદ્યાર્થીઓના મનમાં એ સાહિત્યકારની આજીવન છાપ મૂકાઈ જતી અને સાથે આજીવન એ વિદ્યાર્થી સાહિત્ય સાથે ને સાહિત્યના માધ્યમથી સંસ્કૃતિ તેમ જ ભાષા સાથે જોડાયેલો રહેતો... આ રીતે સંસ્કૃતિનું, સાહિત્યનું, ભાષાનું સૌંદર્યચક્ર ચાલ્યા કરતું અને આ કારણે જ પાછલી પેઢીના આગમન સુધી સંનિષ્ઠ સાહિત્યકારો સાથે આપણને સંનિષ્ઠ વાચકો-સાહિત્યરસિકો-સાહિત્યમર્મીઓ પણ મળતા રહ્યા.
આજે આખું દ્રશ્ય બદલાઈ ગયું છે, સૌંદર્યચક્ર વિષચક્રમાં ફેરવાઈ ગયું છે. આજે ફક્ત વાચકો, ફક્ત સાહિત્યરસિકો, ફક્ત સાહિત્યમર્મીઓ ક્યાં રહ્યા છે? નથી જ નથી. આજે વાચકોની સંખ્યા વધવાના જે દાવા થાય છે એ એકંદરે જે વસતી વધી છે એના પ્રમાણમાં વાચકો-સાહિત્યરસિકોની સંખ્યા વધી છે એના દાવા છે, પણ સરેરાશ નથી વધી એ હકીકત આપણે ભૂલી જઈએ છીએ. ઉપરાંત આપણે જેને આ સુજ્ઞ સાહિત્યરસિક વર્ગ કહીએ છીએ ને જે પુસ્તકોના ખરીદદાર કે કાર્યક્રમોના પ્રેક્ષક મનાય છે, એમાં પચાસ ટકાથી વધુ એવા લોકો છે જે પોતે પણ સર્જનપ્રવૃત્તિ, સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિ, સંસ્થાકીય પ્રવૃત્તિ કે આડકતરી રીતે સાહિત્ય-પ્રકાશન કે કાર્યક્રમ સાથે સંપૂર્ણરીતે સંકળાયેલા-જોડાયેલા હોય છે. બાકી વધેલા વર્ગને, જેને ઘણા હજી સંનિષ્ઠ સાહિત્યચાહકો કહે છે, એ ગઈ પેઢીના સાહિત્યરસથી સીંચાયેલા ને નિવૃત્તિ પછી નવરા પડેલા, વડીલો ને વડીલો માત્ર છે.
આ બધાના મૂળમાં અનેક સામાજિક-સાંસ્કૃતિક કારણો છે ને એમાંનું એક કારણ એ પણ છે કે પાછલી પેઢીના સાહિત્યકારોનો પ્રવાહ શિક્ષણ સિવાયની દિશાઓમાં વધુ ફંટાયો છે. વ્યાવહારિક રીતે અયોગ્ય લાગતી હોવા છતાં આપણે આ વાત સ્વીકારવી પડશે, કારણ કે એ કડવું સત્ય છે.
10થી 20 વરસના વિદ્યાર્થીઓ-બાળકોને, એમને ગમી જાય એવા અંદાજમાં ગુજરાતી સાહિત્યની શ્રેષ્ઠ વાર્તાઓનો, શ્રેષ્ઠ કવિતાઓનો, સાહિત્યના આનંદનો પરિચય કરાવવામાં ન આવે તો એ લોકોમાં સાહિત્ય માટે આકર્ષણ કઈ રીતે જન્મે? હા, સાહિત્ય માટે આદર નહીં, આકર્ષણ જન્મવું વધારે જરૂરી છે. આદર તો પછી આપોઆપ જાગે છે. નામપૂરતું આદર આપીને છૂટ્ટી જઈ શકાય છે, પણ આકર્ષણ જ કોઈ પણ બાબતની સાથે વ્યક્તિને જોડેલું રાખે છે... અને પોતાના સાહિત્ય સાથે જોડાયેલી વ્યક્તિ, પોતાની ભાષા, પોતાની સંસ્કૃતિ, પોતાના હોવાપણા સાથે તંતોતંત જોડાયેલી રહે છે.
-અને જાતજાતની સમસ્યાઓથી ઘેરાયેલી આજની શિક્ષણવ્યવસ્થામાં બધું જ ખાડે ગયું છે ત્યારે આ પ્રકારના દરેક સામાજિક પતન માટે વારંવાર શિક્ષકોને દોષિત ઠેરવી દેવાય છે, પરંતુ એ અભિગમ ખોટો છે. બધી જ ભૂલ એમની નથી. શિક્ષણથી તેમ જ નવી પેઢીના ભાષાઘડતરની સાહિત્યિક જવાબદારીથી દૂર જઈ ઊભી રહી ગયેલી સાહિત્યકારોની જમાતને પણ આ આક્ષેપનો રેલો અડકે છે.
પહેલાના મોટા ભાગના સાહિત્યકારોએ શિક્ષક તરીકે જ કારકિર્દીની શરૂઆત કરી હતી. કેટલાક લાંબા ગાળા સુધી તો કેટલાક આજીવન શિક્ષણ સાથે સંકળાયેલા રહ્યા હતા. બળવંતરાય ઠાકોર, સુરેશ હ. જોષી, રા. વિ. પાઠક, ઉમાશંકર જોશી, ભોળાભાઈ પટેલ, ધીરુભાઈ ઠાકર, ચંદ્રકાન્ત બક્ષી, સુરેશ દલાલ જેવા આપણા અનેક દિગ્ગજ સાહિત્યકારો દાયકાઓ સુધી શિક્ષણમાં રહ્યા, ને બાકી જે સાહિત્યકારો શિક્ષણમાં ન હોય એમને પણ આ સાહિત્યકારો અવારનવાર વિદ્યાર્થીઓ પાસે લઈ આવતા. ટૂંકમાં, જીવનકાર્યનો સારોએવો સમય આ સાહિત્યકારોએ આગલી પેઢીના ઘડતર માટે આપ્યો છે. નવી પેઢીના કૂતુહલને સંતોષ્યું છે ને એમનામાં સાહિત્યબીજ દ્વારા ભાષા-સંસ્કૃતિ માટે આદર-આકર્ષણ રોપ્યું છે. એ પછીની પેઢીમાં આવા સાહિત્યિક વલણનો અભાવ સમાજ તરીકે તો આપણને ભારે પડ્યો જ છે, સાથે આપણી ભાષા-સંસ્કૃતિ માટે પણ નુકસાનકારક પૂરવાર થયો છે એમાં કોઈ બેમત નથી.
આજે કાર્યક્રમ-કવિઓની, સામાયિક-સાહિત્યકારોની ને લખવા પૂરતા જ ભાષા-સંસ્કૃતિના ગુણગાન ગાતા ચિંતકોની સંખ્યા ખૂબ વધી ગઈ છે, પણ કરુણતા છે કે અનેક સમસ્યાઓ સામે લડી રહેલી શિક્ષણ-વ્યવસ્થા માટે, મર્યાદાઓ સાથે ચાલી રહેલી શાળાઓ માટે, જાતજાતની પરિસ્થિતિથી ઘેરાયેલા વિદ્યાર્થીઓના સાહિત્યઘડતર-શિક્ષણઘડતર દ્વારા જીવનઘડતર માટે સંઘર્ષ કરે એવા સમાજલક્ષી સાહિત્યવીરોની મહાજાતિ હવે દુર્લભ થઈ ગઈ છે.
આ બધી સમસ્યાઓ સામે વ્યવસ્થાપન-સત્તા તો તદ્દન નિષ્ફળ ગયાં છે ને કોઈને દોષ દેવો જ હોય તો સૌથી પહેલાં એમને દઈ શકીએ, બીજી આંગળી પ્રજા તરીકે આપણે પોતાની પર જ ઊપાડવી પડે. એ સિવાય અહીં કોઈ સાહિત્યકારો પર આક્ષેપો કરવાનો કે કોઈને ઉતારી પાડવાનો હેતુ નથી, પણ એ જ રીતે, ઘરે બેઠાબેઠા ફક્ત ‘મનન-ચિંતન-લેખન’ કરીને ભાષા-સંસ્કૃતિના સંરક્ષક હોવાના દાવા કરનારાઓને માથે ચડાવવા સામે (દુઃખ છે પણ) વિરોધ નથી, બધું બધાની જગ્યાએ બરાબર છે, પણ અહીં તો બસ, સામુહિક-સામાજિક જવાબદારી માટે આજે પણ સતત સંઘર્ષ કરી રહેલા વ્યક્તિત્વો, સંસ્થાઓ, સંગઠનો ને મંડળોનો નગ્ન આક્રોશ છે. એ આક્રોશને નમ્ર ટકોર કે ઉગ્ર વિનંતી ગણીને ગુજરાતીના સાહિત્યિક-સામાજિક પ્રતિનિધિઓ ઈચ્છે તો હજી પણ શહેરની ગુજરાતી શાળાઓના વિકાસ-વિસ્તાર માટે જે-તે રીતે ફાળો આપી શકે છે. ઘણું કરી શકે છે. આજે અંગ્રેજી માધ્યમની શાળાઓની ભલે બોલબાલા રહી, પણ દરેક વાલી મનોમન જાણે છે કે આંતરરાષ્ટ્રીય કે કેન્દ્રીય કે રાજ્ય બોર્ડમાં અંગ્રેજી માધ્યમમાં મૂકેલા એમના સંતાનની હાલ કેવી ભૂંડી થઈ રહી છે, કારણ કે એ માધ્યમોનું શિક્ષણ, શિક્ષણ નહીં, બસ એક સ્પર્ધા જ બની ગયું છે. માતૃભાષાના માધ્યમમાં પણ અનેક મર્યાદાઓ હશે, છે, પણ સંપૂર્ણતા તો જગતની કોઈ સુંદરતામાં નથી એ આપણે ક્યાં નથી જાણતા. ફક્ત સારી ઈમારત ને મોટું મેદાન ને વાતાનુકૂલિત સભાગૃહ ને દરેક વર્ગની કમ્પ્યુટર લેબ ને એવીએવી સુવિધાઓથી શાળા ભરચક હોય એટલે શિક્ષણ સારું જ મળી જવાનું? આજે જે વાલીઓ એમના સંતાનને શાળામાં મૂકવા વિશે મૂંઝાઈ રહ્યા છે એ પોતે એકવાર ફક્ત વિચારે કે એ લોકો પોતે કેવી શાળામાં ભણ્યા હતા? ને અસુવિધા હોવાથી એમનું શિક્ષણ શું કથળી ગયું હતું? સુવિધાઓ શાળાની શ્રેષ્ઠતાનો પુરાવો નથી એટલી સમજ તો ગુજરાતીઓની ચબરાક બુદ્ધિને ન હોય એ કેમ બને?
આજે મર્યાદાઓ સાથે પણ ગુજરાતી માધ્યમ જ શ્રેષ્ઠ ને સક્ષમ છે એ વાત આપણે સ્વીકારવી પડશે. એના પ્રચારપ્રસાર માટે જરૂર છે મોટા પાયે આહવાનની, મોટા વ્યક્તિત્વો-પ્રતિનિધિઓના સ્વીકારની, સહુને એ કહેવાની કે છેલ્લાં વીસ વરસમાં જે આંધળીદોટ મૂકતા મૂકાઈ ગઈ, થતાં થઈ ગયું, આપણી જ ધાંધલે ઘર તોડી નાખ્યું, પણ હવે અહીંથી ઘરને ફરી નવેસરથી ઊભું કરવાની, સજાવવાની તક છે, એ આપણે સહુ ઉપાડી લઈએ અને એના સર્વવ્યાપી આહવાનની જવાબદારી શું સાહિત્યકારો નહીં સ્વીકારે? ગુજરાત-મુંબઈમાં આજે મહિનાભરમાં સેંકડો સાહિત્યિક-સામાજિક કાર્યક્રમો થતા જ રહે છે, નાટકો-ડાયરાની તો વાત જ જવા દો, બીજું કંઈ નહીં તો દર વખતે આ સામાજિક-સાહિત્યિક પ્રતિનિધિઓએ આ કાર્યક્રમો દરમિયાન સતત માતૃભાષામાં શિક્ષણ આપવાનો સંદેશો ફેલાવતા રહેવાની પણ જરૂર છે, મર્યાદાઓ છતાં પણ આપણી ભાષાના માધ્યમની શાળાઓનો પક્ષ લેવો પડશે, પાછી એ સ્પષ્ટતા સાથે કે આ પગલું ભાષા કે સંસ્કૃતિના સંવર્ધન માટે નહીં, પણ આપણા પોતાના અસ્તિત્વ માટે જરૂરી છે. બાકી તો, રાષ્ટ્રીય-આંતરરાષ્ટ્રીય બોર્ડ્સ ને જાતજાતની સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષાઓના સૈનિકો જેવા અંગ્રેજીમાધ્યમ-પીડિત વિદ્યાર્થીઓને કદી મેદાનમાં રમતા ન જોઈ શકેલો આપણી બિલ્ડિંગનો વોચમેન પણ પ્રશ્ન પૂછતો થઈ ગયો છે કે કશા જ કૂતુહલભાવ વગર ફક્ત સ્કૂલથી ટ્યુશન વચ્ચે લથડિયા ખાતો આ તે બાળક છે કે રોબોટ ? જવાબ તો આપણે બધા જાણીએ જ છીએ.
(જન્મભૂમિમાં છપાયેલો મુંબઈ ગુજરાતી સંગઠનનો લેખ.)
એક પંક્તિનું કાવ્ય, શા માટે?
મને ઘૂઘવતા, જળે ખડકનું, પ્રભુ મૌન દો
- સુરેશ દલાલ
એક પંક્તિનાં કાવ્યો આપણે ત્યાં છે, સારાં પણ છે.
જોકે રહસ્ય એ છે કે સમર્થ કવિઓ એકાદી અદભૂત પંક્તિને તો ગમે તે કાવ્યમાં ગોઠવી દઈ શકે, છતાં એને કેમ સ્વતંત્ર પંક્તિકાવ્ય તરીકે જ રહેવા દે?
પૃથ્વી છંદ, સત્તર અક્ષર, બે મરોડદાર યતિ ને આ એક જ પંક્તિ વાંચી આપણે કદાચ નામથી પ્રભાવિત થઈ એવું માની લઈએ કે માત્ર આ એક પંક્તિમાં સમુદ્ર જેવી જ ઊંડીઊંડી વાતો કવિએ કરી હશે, પણ વાત એક જ છે ને એય સાવ સરળ.
બે પંક્તિનો શેર થાય, ચૌદ પંક્તિની સોનેટ થાય, વીસત્રીસ પંક્તિનાં ગીત થાય કે સેંકડો પંક્તિનું ખંડકાવ્ય થાય... એમ છતાં સાહિત્યની સર્વોચ્ચ પદવીધારક ડોક્ટરેટ સુરેશ દલાલ, કવિતાના ખેરખાં, વિદ્વાન પ્રાધ્યાપક, અતિસમર્થ શબ્દકર્તા, લોકપ્રિય કાવ્યકર્તા, આમ એક જ પંક્તિ કેમ મૂકે?
કારણ કે વાત મૌનની છે, અને શબ્દો-પંક્તિઓનો ખડકલો કરી દે તો કવિની અભિવ્યક્તિમાં જ વિરોધાભાસ આવી ન જાય? પછી કવિનું પોતાનું એ પંક્તિ સાથે તંતોતંત જોડાણ કયાં રહે? હુંય આ એક પંક્તિ પર આટલું બધું લખું છું એ તો કવિભાવથી પ્રેરાઈને, એના કવિતાભાવથી પ્રેરાઈને નહીં, કારણ કે કવિતાભાવ તો મૌનની માગણીનો છે, શબ્દોની અતિહાજરી તો એનું અપમાન ગણાય.
હે પ્રભુ, આ સાધનો-ઘટનાઓના સંસારમાં આવીને ઘણું બધું બની શકાયું હોત, પણ અકસ્માતે મારાથી કવિ થઈ જવાયું છે ને કેટલીબધી ઔપચારિકતા કરવી પડે છે જો તો ખરો...
સવારે ગૂડ મોર્નિંગ, જમ્યા કે નહીં, એક ચર્ચગેટ રિટર્ન, બાકી સાંજે મળીએ, સન્ડે પાર્ટી પાક્કું, નેક્સ્ટ યરની પિકનિક તમારે ત્યાં... ને કેટલુંબધું બોલવું પડે છે, કેટલુંબધું કરતા રહેવું પડે છે, કેટલીબધી ચીજને અડવું પડે છે, કેટલાબધા લોકો સાથે હાથ મેળવવો પડે છે. ના ના ના... મારામાંના કવિને આ બધું નથી કરવું, આ સંસારના તરંગો એના પર છો અફળાયા કરે, એને વાંધો નથી, પણ મારામાંના કવિને એ તરંગો સામે પોતાનો પ્રતિભાવ આપવાની જરીકે ઈચ્છા નથી, પ્રતિક્રિયા ને પ્રતિસાદ એના સ્વભાવને માફક નથી, એને તો બસ, જે આવે-જે અફળાય-જે ભેટે, એને ભેટવા દઈ, પોતે સ્થિર રહી, અશબ્દ રહી, અચળ રહી, બધી ભીનાશ પોતાના પર ઝીલ્યા કરવી છે... બસ, બસ, બસ.
ઘૂઘવતા (મૌલિક ધ્વનિ ઉત્પન્ન કરતા) જળથી જરીકે વિચલિત થયા વગર અડગ પડ્યા રહેતા પ્રશાંત ખડક જેવી પ્રતિભાવ-અવસ્થા, સ્થિરપણું, મૌનજીવન મળી રહે એ જ કવિની અંતિમ વિનવણી છે અને એવા મૌનની વિનવણી માટેય કવિ જો એકથી આગળ વધુ પંક્તિઓ લખે, તો સામયિકો છાપી દે, પ્રકાશકો વખાણી દે ને અકાદમીઓ પુરસ્કારી પણ આપે, પરંતુ મૌનનું ઉલ્લંઘન તો ત્યાં જ થઈ ગયું ગણાય, કવિત્વ ત્યાં જ હરાઈ જાય, પછી કવિ પોતાને શું જવાબ આપે? કે હાય કમનસીબી, મેં તો મારા મૌનના ગૌરવ માટેય શબ્દોનો સહારો લીધો? તો મૌનનું ગૌરવ ક્યાં રહ્યું?
હે પ્રભુ, આ આટલા બધા છંદો-લય-પ્રાસોની સમજણોનાં મોજાં મારા કવિત્વ પર પટકાયાં કરે છે એ વચ્ચે મારે તો માત્ર એક અચળ કાવ્યસ્થિતિ જોઈએ છે. (અનુભૂતિઓની) તીવ્ર ભીનાશ ઝીલીને પણ અપ્રતિસાદી રહેતા ખડક(હૃદય)ની કાવ્યસ્થિતિ !
મૌનસ્થિતિની પહેલી શરત જ શબ્દરહિતતા, અને ખરો કવિ એ મૌનની પ્રાર્થનામાં પણ શબ્દપ્રચૂરતા કેવી રીતે લાવે? એ મૌનાર્થીને આ પ્રાર્થનામાં પૃથ્વી છંદના સત્તર અક્ષરોય મનોમન તો કઠતા હશે, અને કહેનારા કહે છે કે આ એક પંક્તિમાં બીજી 13 ઉમેરી આખી સોનેટ લખી નાખી હોત તો શું ખોટું થાત?
ના ભાઈઓ ના. કશું ખોટું ન થાત. આપણે મીટરબદ્ધ ગઝલો ને છંદોબદ્ધ સોનેટો જ વાંચ્યા કરીએ, કવિતા ન વાંચીએ. – સુનીલ.
એક વિશિષ્ઠ નવલકથાકારનો પ્રવેશ - કિરીટ દૂધાત
સુનીલ મેવાડા જાણીતા પત્રકાર છે. મિત્રો સાથે મુંબઈમાં ઘણો સમય શાળાઓનાં શિક્ષણમાંથી ગુજરાતી ભાષા ન ભુલાય તે માટે જુદી જુદી શાળાઓમાં રૂબરૂ જઈને સતત મથ્યા છે. મિત્રો સાથે ‘આર્ષ’ નામના ઈ-મેગેઝિનનું અગાઉથી નક્કી કરીને ફક્ત બાર અંક સુધી સંપાદન કરીને બંધ કરી દીધું છે. હવે એ પોતાની પ્રથમ નવલકથા લઈને આવે છે ત્યારે વાચકને ઉપરની માહિતી ન આપી હોય તો એના લેખક આ જ છે એવો અંદેશો પણ ન આવે, એવી કથાવસ્તુમાં અહીં એમણે હાથ નાખ્યો છે. આજકાલ બીજો ગમે તે હોય પણ નવલકથાનો નાયક લેખક હોય એવી કથાઓ ખાસ લખાતી નથી. અગાઉની પેઢીમાં મુરબ્બી મોહમ્મદ માકડને આ થીમ બહુ પ્રિય હતું અને એમણે ‘ધુમ્મસ’. ‘ખેલ’ અને ‘અશ્વદોડ’ જેવી ઉત્તમ નવલકથાઓ આપી છે. લેખક સમાજના સંપર્કમાં મુકાય અને જે વિનાશક પરિણામો આવે એનાં સરસ ચિત્રણ આ કથાઓમાં છે. પછી એ તંતુ તૂટી ગયો હતો હવે એ સુનીલની નવલકથામાં ફરી સંધાય છે. અહીં લેખક નીશકુમાર છે અને એનો પુત્ર ઉરવ છે.
અહીં લેખકના પાત્રને શોભે એ રીતે કથાનો મોટો ભાગ લેખકની ડાયરી રોકે છે. એના પુત્રની ડાયરી એમાં ઉમેરો કરે છે. ચંદ્રકાંત બક્ષીને પોતાનાં પાત્રો જીવનમાં નિષ્ફળ ગયાં હોય અને એ કારણે જુદા જુદા મુદ્દાઓ વિશે વાચકને ચોંકાવી મૂકે એવાં વિધાનોમાં કોઈ ને કોઈ તત્વજ્ઞાન રજુ થતું રહે એવું આલેખન કરવાનું ખૂબ ગમતું, કહો કે બક્ષીને એમાં અંગત ધોરણે પોતાની મર્દાનગી લાગતી. અહીં પિતાના પાત્રની ડાયરી અને ચર્ચાઓમાં વાચકને બક્ષીની એ લાક્ષણિકતાની પણ યાદ આવશે, જેમ કે ઉરવ અને એની સાથીદાર નિસ્વાર્થ ભાવે માનસિક રીતે પરેશાન લોકોને મદદ કરવા એક વેબસાઈટ અને એક આશ્રમ ચલાવે છે તે એના પિતાને ગળે નથી ઊતરતું. એ કહે છે,
‘અન્યોની સેવા જેવું કંઈ હોઈ જ ન શકે. વૃત્તિહીન પ્રવૃત્તિ જેવું જ કશું ન હોઈ શકે તો વૃત્તિહીન કે વૃત્તિપ્રેરિત ન હોય એવાં સેવાકાર્યની કલ્પના જ હાસ્યાસ્પદ છે ભાઈ. સોશિયલ સર્વિસ મારી દૃષ્ટિએ એવી ખણ-ચાટ પ્રવૃત્તિથી વિશેષ કશું નથી.’
કે પછી બીજા એક પ્રસંગે કહે છેઃ
‘ગાલીબની પેલી બેબુનિયાદ પંક્તિઓ છે ને, આગ કા દરિયા, ડૂબ કે જાના, એ આમ તો બકવાસ છે, પણ સાહિત્યસર્જનના ઉદાહરણમાં વાપરી શકાય એવી છે. સુખીસુખી જિંદગી જીવતા લેખકોને જોઈ મને સર્કસમાં કામ કરતાં હિંસક પ્રાણીઓ યાદ આવી જાય છે. મારે હવે મારું નિષ્ફળતાનામું લખી કાઢવું છે.’
પછી તો બક્ષી છૂટથી આવા વિચાર મૌક્તિકો એમની કથાઓમાં વહેતાં મૂકતા. અહીં નીશકુમારના મોટા ભાગના વિચારો અને સંવાદોમાં વાચકને એક લેખકના તેજાબી વિચારોનો પરિચય થશે. મજા એ છે કે લેખકની આ પહેલી નવલકથા હોવાથી વાચકને આવા વિચારોમાં એક અપક્વ કેરીનો ખટમધુરો સ્વાદ પણ આવશે. (અહીં એક વાતની સ્પષ્ટતા કરી લઈએ કે ‘આગ કા દરિયા હે....’ શેર ‘જિગર’ મુરાદાબાદીનો છે.)
અહીં પિતા અને પુત્ર બંનેની કરુણાંત પ્રેમકથાઓ છે જેમાં વાચકને ખૂબ રસ પડશે. ખાસ કરીને પિતાની કથામાં વાસ્તવિકતાની તળભૂમિ પર સુનીલ ચાલ્યા છે, એટલું જ નહીં પણ બંને પાત્રોની સંપૂર્ણ નિષ્ઠા અને સમર્પણ હોવા છતાં ગરીબી ને અભાવ કોઈ પણ સંબંધને કેવી રીતે વેરવિખેર કરી નાખે છે એનું ચિત્રણ લેખકની કલમે એક સિદ્ધહસ્ત નવલકથાકારની ખૂબીથી થયું છે, તો પુત્રની પ્રેમકથામાં મહાદેવી વર્માની કવિતામાં હોય એવી ઊર્મિશીલતા છે, ઉરવની પ્રેમિકા વૃંદા મહાદેવીની કવિતાની આકંઠ ચાહક છે અને એનાં કાવ્યોનું સજ્જ ભાવકની હેસિયતથી વિશ્લેષણ કરી શકે છે, વિશ્ર્લેષણ શબ્દ વાપરવા કરતાં કહોને કે એ જ મનોભૂમિમાં શ્વાસ લે છે. મહાદેવીની એકલદોકલ પંક્તિઓ ટાંકવાને બદલે સુનીલે અહીં આત્મવિશ્વાસથી એમનાં અનેક ઉત્તમ કાવ્યોની પંક્તિઓથી વૃંદાની ભાવભૂમિ રચી આપી છે, જે વાચકને મંત્રમુગ્ધ કરી દેશે. જો કે એની આ ભૂમિકા પાછળનું જે શારીરિક કારણ આપ્યું છે ત્યાં વાચકની ધારણા મુજબનું છે પણ ઘણા સમય પછી ગુજરાતી નવલકથામાં આવી ભાવનાશીલ નાયિકાનું આટલી વાસ્તવિકતાથી નિરૂપણ થયું છે એ માટે સુનીલને અભિનંદન આપવા જેવા છે. તો સામે પક્ષે પિતા નીશકુમારની પ્રેમિકા અને પત્ની તારિકાનું પાત્ર પણ એટલું જ વાસ્તવિક થયું છે. એના ભાગે ગરીબી અને સંઘર્ષ વધુ આવ્યાં છે એટલે પતિના સ્વપ્નશીલ વ્યક્તિત્વની સામે એનું ધીરગંભીર વ્યક્તિત્વ ઊભું થાય છે, જે વાચકના મનમાં કાયમી છાપ છોડી જાય છે. ભાવનગર હોય કે મુંબઈની ચાલી કે થોડા સમય માટે કોઈ વેશ્યાની ખોલીમાં આશરો લેવો પડે, આ બધી પરિસ્થિતિઓમાં એની દૃઢતા અને પોતે પસંદ કરેલા પુરુષની પડખે ઊભા રહેવાની જે ત્રેવડ દાખવે છે તેમ જ એની નિષ્ફળતા પણ એક ધીરગંભીર વ્યક્તિની હાર છે એવું પ્રતીત થયા વિના રહેતું નથી, જેનાથી વાચકના મનમાં એની છાપ લાંબા સમય સુધી રહેશે. સુનીલનાં બે પુરુષપાત્રોની સરખામણીએ બંને સ્ત્રીપાત્રો વધારે તેજસ્વી થયાં છે.
આ કથા બે શહેરોમાં આકાર લે છે, મુંબઈ અને કોલકત્તામાં. જેમાંથી મુંબઈનું વાતાવરણ, ખાસ કરીને સ્થળો અને સામાન્ય પરિસ્થિતિમાં જીવતાં નિમ્નસ્તરનાં લોકોના વર્ણનમાં સુનીલની હથોટી દેખાઈ આવે છે, અહીં મુંબઈ એની બધી ઋતુઓ અને પરિસ્થિતિઓમાં કેવું હોય એ લેખક બરાબર આલેખી શક્યા છે, એ રીતે કોલકત્તામાં પણ કથા આગળ ચાલતી હોવા છતાં એનું વર્ણન ખાસ આવતું નથી. કારણ એ હોઈ શકે કે લેખકને મુંબઈનો જાત અનુભવ છે પણ કોલકત્તાનો નથી. છતાં એમની કલમ એવી છે કે કોલકત્તાના વર્ણનમાં એમણે કલ્પનાથી કામ લીધું હોત તો પણ વાચકને એ શહેરનો કરકરો અનુભવ કરાવી શક્યા હોત. અજાણ્યાં પાત્રોમાં લેખક જેમ પરકાયા પ્રવેશની કરે છે એમ સ્થળ વિશે પણ એમણે આ તરેહ અપનાવવા જેવી હતી.
એ રીતે કથાની ગૂંથણી ડાયરી અને સંવાદો દ્વારા એ રીતે થઈ છે કે જેમાં વાચકનો કથારસ અખંડ જળવાઈ રહે છે. હા, ક્યાંક ચર્ચા વધારે પડતી લાંબી થઈ જાય છે પણ વાચક એના પ્રવાહમાં તણાયા વગર નહીં રહે.
છેલ્લે, મારી જેમ કોઈ કોઈ વાચકને પ્રશ્ન થશે કે અહીં પાત્રો ખાસ કરીને પુરુષપાત્રો ચોક્કસ મૂલ્યો અને સલામતીભરી જિંદગીમાં નથી માનતાં અને પોતાના અભિપ્રાય બેબાકીથી રજૂ કરે છે પણ એમનાં પ્રેમ વિશેનાં મૂલ્યો અને માન્યતાઓ સાવ પરંપરાગત છે એ વિરોધાભાસ કહેવાય કે નહીં? જેમ કામુની ‘Outsider’ નવલકથામાં નાયક માતાના મૃત્યુ પછી એક છોકરી સાથે ફિલ્મ જોવા અને ફરવા જાય છે ત્યારે છોકરી એને પ્રશ્ન પૂછે કે ‘તું મને પ્રેમ કરે છે?’ ત્યારે નાયક જવાબ આપે છે કે ‘કદાચ હા કે ના, પણ મને ચોક્કસ ખાતરી નથી.’ અહીં વાચકને આવું વલણ માન્ય હોય કે નહીં, પણ માતાનું મૃત્યુ અને એનો તુરંત સ્ત્રીમિત્ર સાથેનો સહવાસ કે ખૂનનો આરોપ હોવા છતાં સમાજને માન્ય ન હોય એવી, પણ પોતાને જે લાગે છે તે કહેવાનું કે કરવાનું નિશ્ચિત વલણ આપણે પ્રમાણ્યા વગર રહેતા નથી. એવાં વધુ બૌદ્ધિક ખુમારીવાળા અસ્તિત્વવાદી કે બીજી કોઈ પણ વિચારસરણીવાળાં પાત્રોની સુનીલ પાસે અપેક્ષા રાખીએ તો એ પૂરી કરવાની એનામાં ક્ષમતા છે. એટલે કોઈ લેખક વાસ્તવિક પાત્રો, પ્રમાણભૂત લોકાલ અને સતત ચાલતો રહે એવો કથારસ એની પહેલી નવલકથામાં લઈને આવે તો એનું સ્વાગત જ હોય એ રીતે ગુજરાતી નવલકથામાં સુનીલ મેવાડા અને એની પહેલી નવલકથાનું હું સ્વાગત કરું છું.
તાજગી અને નાવિન્યસભર વાર્તાઓ - સંજય પંડ્યા
ટૂંકી વાર્તાનું સ્વરૂપ વાર્તાકારની સર્જકતાને ચકાસે એવું હોય છે. નાના ફલકમાં એક-બે(કે ક્યારેક ત્રણ) ઘટનાની આસપાસ વાર્તાનું શિલ્પ ઘડાતું જાય. બહુ મુખર થયા વગર પાત્રો વાચકની આંખ સામે ઉઘડતાં રહે. આધુનિક વાર્તાકારે જે લખ્યું છે એના કરતાં જે નથી લખ્યું એ વાચકના મનઃચક્ષુ સમક્ષ ખુલતું રહે. નવી શૈલી, ભાષા પાસેથી આગવું કામ લેવાની વાર્તાકારની સજ્જતા વાચકને પણ જલસા કરાવી દે. જરૂરી હોય એટલો જ કરેલો વાર્તાનો વિસ્તાર વાચકને હૈયે ટાઢક પ્રસરાવે.
એક સારી વાર્તા લખવા માટેની સજ્જતા યુવા મિત્ર સુનીલ મેવાડાએ કેળવી છે, એનો આનંદ છે. બહુ થોડા શબ્દોમાં વાર્તાને અનુરૂપ વાતાવરણ સુનીલ સર્જે છે. એનાં પાત્રો સાથે વાચક પોતાપણું અનુભવે છે. સુનીલની શૈલીમાં તાજગી છે અને વિષયનું નાવિન્ય પણ છે. હું વિનીત નથી, એક નિષ્ફળ વાર્તાની વાર્તા, શણગારેલું હાર્મોનિયમ, નાગાત્મકતા, પકડેલો હાથ જેવી વાર્તાઓ નોંધનીય છે અને પાત્રોના માનસશાસ્ત્રીય સ્તરે આલેખાયેલી વાર્તાઓ છે.
પોતાના પ્રથમ વાર્તાસંગ્રહ લઈને આવતા સુનીલ મેવાડા ઘણી બધી અપેક્ષા જન્માવે છે. ગુજરાતી વાર્તાસાહિત્યના એક વળાંક પર એમની વાર્તાઓની ધજાઓ લહેરાતી રહે એવી સુકામનાઓ!
પુરાતન કવિઓના પ્રખર પ્રભાવને લીધે અલગ પડતો આજનો કવિ – હિમાંશુ પ્રેમ
‘કાવ્યપદારથ પીધું પટપટ...’
‘વળગણ થયું દિશાનું ને મારગ છૂટી ગયો.’
એકલતાના સાત કિનારે કોઈ નથીના મારગ પર ક્યાંય નથીનું જીવન લઈને ક્યાંય નહીં જવાનો મુસલસલ વિચાર કવિના મનમાં ચાલે છે. જ્યારે જીવતરની ડાળી પકડે છે ત્યારે કવિની નસનસને વાણી ફૂટે છે. સુનીલ ગુજરાતી કવિતાની કેડી પર ચાલતી વખતે વ્યક્તિગત વેદનાને વાચા આપે છે. એક તરફ પુરાતન યુગના કવિઓની શૈલીનો પ્રખર પ્રભાવ તેની કવિતાઓને આજના કવિઓથી અલગ તારવે છે. વ્યક્તિ તરીકે આનંદી, મોજીલો સ્વભાવ ધરાવતા કવિને પ્રણય-પથ હચમચાવી નાખતો હોય એમ જણાય છે. જિંદગીનું સ્વરૂપ જ એવું છે કે વિરોધાભાસી તત્ત્વોની વચ્ચેથી આપણે સૌ પસાર થતા હોઈએ છીએ.
એકલપંથ રાહી રહેવાની વાત લઈને પોતાના પોચા પોચા જીવના પોલાદી જીવનથી કવિ અવારનવાર થાકી જતો જણાય છે. ક્યારેક તો કવિ દ્રવી ઊઠે છેઃ
‘હવે પછીથી મળજો ન કોઈ
રહી ન સંબંધની એક ઈચ્છા’
તો બીજી તરફ માગણી કરે છેઃ
‘સુક્કી ભવની ડાળી પર શણગારી આપો પંખી રે
રોજ ટહુકતી ઈચ્છા ત્યાં લીલપને રહે છે ઝંખી રે’
ને વળી કહે છેઃ ‘પાંસળીઓમાં પરોવી લાવ્યા ઈચ્છાઓનો રોગ’
કવિ શબ્દોના નગરમાં વસે છેઃ અરંગ શબ્દો... અઢંગ શબ્દો... અને એમાંથી બ્રહ્મને જડી જાય છે.
નરસિંહ મહેતાની કરતાલને વખાણતા કવિને ઝળહળ તિરાડો દૃશ્યમાન થાય છે. એવી એકાદ રોમાંચક પળને છેટે કવિના મુખમાંથી સરી જાય છેઃ ‘ચલો, ખભે અંધાર ઉપાડો !’
પ્રેમથી શરૂ થયેલાં કાવ્યત્વ જ્ઞાનમાર્ગ અને ભક્તિમાર્ગ તરફ ધસમસે છે. કવિના હૃદયમાં ઝાંખી જોઈએ તો, અંદર ‘દૃશ્ય ફાટફાટ થાય’ છે.
સુનીલને હૃદયપૂર્વકની અઢળક શુભેચ્છાઓ.
સામાજિક સરોકારના તેજસ્વી શબ્દો - સંદીપ ભાટિયા
વાર્તાસંગ્રહ ‘ઉત્તરજીવી’માં સાવ નજીક આવી પહોંચેલા એક બહુ જ સારા વાર્તાકારનો પગરવ સંભળાય છે. સુનીલે પોતાની વાર્તાઓમાંથી આંગળીને વેઢે ગણી શકાય એટલી જ વાર્તાઓ સંગ્રહ માટે પસંદ કરી ને એમાં અલગ અલગ શૈલીમાં લખાયેલી વાર્તાઓનું વૈવિધ્ય જાળવવાનો ઉપક્રમ રાખ્યો છે. પ્રયોગશીલ અભિગમથી પ્રેરાઇને લખાયેલી 'હું વિનીત નથી' કે 'એક નિષ્ફળ વાર્તાની વાર્તા' કૃતિઓથી લઇને 'પકડેલો હાથ' કે 'શણગારેલું હાર્મોનિયમ' જેવી પરંપરાગત વિષયવસ્તુ સાથેની પરંતુ હ્રદયના તાર ઝણઝણાવી દેતી રચનાઓ સુનીલની એક સક્ષમ વાર્તાકાર તરીકેની ઓળખ આપે છે.
સુનીલે હજી થોડા વખત પહેલાં જ અભ્યાસ પૂરો કર્યો છે. પોતાની આસપાસના વાતાવરણને એણે સાહજીકપણે જ વાર્તાઓમાં મૂક્યું છે. એક વિચારશીલ તરૂણના દ્રષ્ટિકોણથી કૌટુંબિક અને સામાજિક સંબંધોની અભિવ્યક્તિ અહીં રસપ્રદ અને તાજગીભરી બની રહી છે. બાળપણથી જ આસપાસની કૌટુંબિક, સામાજિક ઘટનાઓ તરફની નિસબત અને સંવેદનશીલ મન મળ્યા હોવાને કારણે એનો માતૃભાષાપ્રેમ એને સર્જનાત્મક અભિવ્યક્તિ તરફ ખેંચી ગયો છે. સુનીલ શાળાના વિદ્યાર્થીઓને ગુજરાતી ભાષાનું ઉત્તમ લખાણ વાંચી સંભળાવવાની અને એને વિશે બાળકો સાથે વાતો કરવાની પાયાની પ્રવૃત્તિ પણ નિયમિતપણે કરે છે. આ સામાજિક સરોકારે એના શબ્દમાં તેજ પૂર્યું છે, પરંતુ ક્યાંક ક્યાંક દેખાયા કરતું પ્રયોગશીલતા તરફનું કૃત્રિમ ખેંચાણ દૂધિયા દાંતની જેમ થોડા વખતમાં જ ખરી પડશે એ પછી જે ચોવીસ કેરેટની વાર્તાઓ સુનીલ પાસેથી મળશે એની પ્રતિક્ષા કરવા જેવી છે. ત્યાંસુધી ઉત્તરજીવીની વાર્તાઓને હ્રદયપૂર્વક આવકારું અને વધાવું છું.
વાંચવા જેવું કથાનક - ધ્રુવ ભટ્ટ
લાંબે સુધી સંવાદોથી ચાલતી આ કથા આગળ જતા મનુષ્યજીવનના વિવિધ આયામોને કલાત્મકરૂપે રજૂ કરે છે. કોઈ પણ પ્રવૃત્તિના કેન્દ્રમાં અંતે તો મનુષ્ય અને મનુષ્યજીવન જ હોય છે તેવું છાતી ઠોકીને કહેતું આ કથાનક સૌએ વાંચવા જેવું છે.
વારંવાર વાંચવી ગમે એવી કવિતાઓ - હેમંત કારિયા
યુવાનોમાં આજે ગઝલનું ખૂબ ઘેલું છે અને એટલે જ ગઝલ લખવી એ ફેશન પણ છે. એવા વાતાવરણમાં યુવાપ્રતિભા સુનીલ મેવાડા એક કાવ્યસંગ્રહ લઈને આવે છે જેમાં એક પણ ગઝલ નથી. એવું નથી કે એમને ગઝલલેખનનું જ્ઞાન નથી પણ એમણે એમના હૃદયની વાત સાંભળીને, ગઝલો તરફ ન વળતા, જેમાં શબ્દોની રમત ન હોય પણ હૃદયના ભાવોનો શબ્દાલેખ હોય એવાં કાવ્યો તરફ પોતાની જાતને વાળી ત્યારે આનંદ તો થાય જ.
છેલ્લા કેટલાક સમયથી અમદાવાદ સ્થાયી થયેલા વ્યવસાયે પત્રકાર એવા સુનીલ મેવાડા સાથે મિત્રતાનો સંબંધ. એ મુંબઈ હતા ત્યારે સાહિત્યના કાર્યક્રમોમાં મોટે ભાગે એમને મળવાનું થતું. એ કાર્યક્રમ પતે પછી અમારો ‘ચહાનો કાર્યક્રમ’ થાય જેમાં સતીશ વ્યાસ, સંદીપ ભાટિયા વગેરે મિત્રો પણ હોય. ઘણી વાર એ કાર્યક્રમ રાતના બાર વાગ્યા સુધી પણ ચાલે. સાહિત્ય વિશે વિસ્તૃત ચર્ચા થાય. વિચારોનું આદાનપ્રદાન થાય, જે ઘણું જ સમૃદ્ધ હોય.
સુનીલ મેવાડા જેટલા પ્રતિબદ્ધ પોતાના વ્યવસાય પત્રકારત્વ પ્રત્યે એટલા જ પ્રતિબદ્ધ કવિતા ક્ષેત્રે પણ. કવિતા ક્યારે ‘શબ્દોની રમત’ થઈ જાય એ વાત તે સારી રીતે જાણે છે અને એટલે જ એમની કવિતા એ ‘શબ્દોની રમત’ નથી. કોઈ પણ જાતના બીબામાં નથી ઢળી પડ્યા એટલે તેઓ એમની કવિતામાં વિવિધતા લાવી શક્યા છે. એમની કવિતામાં મૃદુતા છે તો સાથે સાથે શબ્દોની સાથે રમત કરનારાઓ સામે આક્રોશ પણ છે. એમની કવિતામાં અનુભવનું ભાથું છે ને કવિતા સાથેનો ભારોભાર પ્રેમ છે. જીવનને જોવાની આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિ પણ એમની પાસે છે જે એમની કવિતામાં નજરે ચડે છે. ગુજરાતી માધ્યમમાં ભણતર અને એમ.એ.ના શિક્ષણને લીધે એમની પાસે શબ્દોને જોવાની એક સાહિત્યિક નજર પણ છે, જે એમની કવિતાને રસસભર બનાવે છે. મહત્ત્વની વાત એ પણ છે કે યુવાનોની કવિતામાં ભાગ્યે જ જોવા મળતાં સંસ્કૃત છંદોનો એમણે અહીં સફળ ને સરસ પ્રયોગ કર્યો છે.
આજના સાહિત્યજગત પર નજર કરતા સ્પષ્ટ રીતે જણાય કે રાહ ભૂલેલા, નવયુવાન સર્જકોને માર્ગદર્શન કરવાવાળું કોઈ નથી, એટલે શાળાકીય સ્તરે વિદ્યાર્થીઓને સાહિત્યની સાચી સમજ આપવાનું એમણે અને ડૉ. વર્ષા પટેલ (વલસાડ) એ બીડું ઝડપ્યું અને વલસાડમાં 2017માં ‘ડૉ. વર્ષા સાહિત્યશાળા’ની શરૂઆત કરી છે. હેતુ પણ સ્પષ્ટ છે કે ભવિષ્યમાં એ શાળામાંથી જે વિદ્યાર્થીઓ બહાર આવે એ તમામ સાહિત્યની એક સમજ લઈને આવે. જો એ વિદ્યાર્થીઓમાં કોઈ સર્જક હોય તો એનું સર્જન એક ચોક્કસ રાહનું હોય. જો એ સર્જક ન હોય તો પણ સારો ભાવક તો બની જ શકે. મુંબઈમાં ‘મુંબઈ ગુજરાતી સંગઠન’ના એક સ્થાપક તરીકે પણ સુનીલ ગુજરાતી ભાષા, માધ્યમ અને સાહિત્ય ક્ષેત્રે પ્રવૃત્ત રહ્યા છે. એમણે અંતરંગ મિત્રો સાથે મળીને ‘આર્ષ’ નામે એક ઓનલાઈન સાહિત્યિક માસિક પણ એક વર્ષ ચલાવ્યું. જેમાં જૂની સાહિત્યિક કૃતિઓને ફરી જીવંત કરી.
આ સંસ્થાઓનો ઉલ્લેખ કરવો અહીં એટલે જરૂરી લાગ્યો કે સાહિત્ય પ્રત્યેનું એમનું વલણ સ્પષ્ટ છે, એમની સમજ સ્પષ્ટ છે અને એથી એ વાત પણ સ્પષ્ટ છે કે એમણે લખવા ખાતર કે પ્રસિદ્ધિ ખાતર નથી લખ્યું પણ લખ્યા વિના નથી રહેવાયું એટલે લખ્યું છે. સાહિત્ય પ્રત્યે આવી સૂઝ, સભાનતા અને દાઝ ધરાવનાર કોઈ પોતાના સાહિત્ય સાથે આવે તો એ ચોક્કસ વિશેષ આનંદનો વિષય બને. ભવિષ્યમાં સુનીલ મેવાડા એ ગુજરાતી સાહિત્યનું મોટું નામ બની શકવાની શક્તિ ધરાવે છે એમ કહીએ તો ખોટું નહીં ગણાય.
વારંવાર વાંચવી ગમે એવી કવિતાઓ લઈને આવતા સુનીલ મેવાડાનું આખું આકાશ ભરીને શુભેચ્છાઓ સાથે સ્વાગત છે.
કશાક બહેતરની મથામણો – નંદિની ત્રિવેદી
સુનીલ મેવાડાને આઠેક વર્ષથી જાણું છું. થોડું-ઘણું ઓળખી પણ શકી છું સાહિત્યના આ જીવને. સુનીલે એનાં પુસ્તકોના ડ્રાફ્ટ મૂલવવા માટે મને મોકલી આપ્યાં પરંતુ એ પુસ્તકો વિશે થોડું અને એના પુસ્તકપ્રેમ વિશે ઝાઝું લખીશ. સુનીલનાં એક સાથે ચાર પુસ્તકો-નવલકથા, નિબંધ, વાર્તાસંગ્રહ અને કાવ્યસંગ્રહ-પ્રગટ થઈ રહ્યાં છે એ બદલ સૌપ્રથમ તો અભિનંદન. નાની વયમાં સાહિત્યના આ ચાર પ્રકારોમાં ખેડાણ કરવું એ જ મોટી વાત છે. શબ્દયાત્રાની હજુ તો શરૂઆત છે છતાં ક્યાંક ક્યાંક પીઢતા દેખાય છે એ દર્શાવે છે કે સુનીલની આ શબ્દયાત્રા ભાષાકીય મૂલ્ય ધરાવતી સાહિત્યિક યાત્રા સુધી જરૂર વિસ્તરશે. મુંબઈ સમાચારની ઑફિસમાં પહેલી વાર મળી ત્યારે મૂછનો દોરોય ફૂટ્યો ન હોય એવા આ ઊગતા યુવાનમાં ભાષા પ્રત્યેનો અપાર પ્રેમ, દાહક જુસ્સો જોઈને આનંદ અને આશ્ચર્ય થયાં હતાં. ભાષાના સંવર્ધન માટે સુનીલ સતત મથી રહ્યો છે. પંદરેક વર્ષનો તેનો શબ્દસંઘર્ષ હવે પુસ્તકાકારે આકારાઈ રહ્યો છે એનો આનંદ તો છે જ પરંતુ, સ્વ-ખર્ચે પ્રકાશિત થઈ રહેલાં આ ચાર પુસ્તકોનાં વેચાણ દ્વારા 'સાહિત્યશાળા' માટેનું ભંડોળ ભેગું કરવાનો ઉમદા ઉદ્દેશ વિશેષ સરાહનીય છે.
વાર્તાઓ નોખા વિષયની છે. અમુક કવિતામાં ખાસ્સા ચમકારા દેખાય છે. સુનીલના કહેવા મુજબ, માતૃભાષા, સાહિત્યશાળા, મુંબઈ ગુજરાતી સંગઠન દ્વારા બહેતર જગત નિર્માણ કરવાની, મળ્યું છે એમાં કશુંક ગુણવત્તાયુક્ત ઉમેરી જવાની આ તેની મથામણો માત્ર છે. લેખક માટે આવી મથામણો જરૂરી છે જેના દ્વારા શબ્દરૂપે અથવા કર્મરૂપે સાહિત્યપ્રેમ ને કલાસાધનાની સાર્થકતા લેખક પોતે અને વાચક બન્ને અનુભવી શકે. ભાષા, સમાજ પ્રત્યેનું દાયિત્વ સ્વેચ્છાએ સ્વીકારનારાં તરવરિયાં યુવક-યુવતીઓ જ્યાં સુધી હશે ત્યાં સુધી આપણે માતૃભાષાને જિવાડવાની ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. સુનીલ મેવાડાને અઢળક શુભેચ્છાઓ અને અભિનંદન.
આશાવંત સર્જકને આવકાર – કનુ સૂચક
સુનીલ! મને ગમતું વ્યક્તિત્વ. તેનો પ્રથમ કાવ્યસંગ્રહ ‘પ્રથમી’ પ્રગટ થઇ રહ્યો છે તેનો મને ખૂબ આનંદ છે. વ્યક્ત થવું એ સ્વાભાવિક છે, જ્યારે તે કવિકર્મના નામથી થાય ત્યારે સર્જકના મનોજગતમાં લાગણી, કરુણા, અનુકંપા, વ્હાલ, વલોપાત, આશા, નિરાશા, જીવન, મૃત્યુ, ઊર્મીઓ, સંવેદનો વિગેરેનો પારાવાર શબ્દસ્વરૂપે આલેખાય છે.
સુનીલ આ સંગ્રહની શરૂઆત ‘નરસિંહવંદના’થી કરે છે અને અત્યંત સરળ વ્યંજના દ્વારા આ કાવ્યધર્મ અંગે સુપેરે માંડણી કરે છે. આપણે જોઈએ.
‘ રાસ રમે કે પ્રાસ બેસાડે ?
જાપ જપે કે ઝૂલણા પાડે ?
શું ‘ કાનો’ માતર ભણિયો ?
નામ જાણું નરસૈયો !
ગીત રચે કે ગીતા વાંચે ?
ગરબી કહે કે ગરબે નાચે ?
શબ્દ, બ્રહ્મને જડિયો....!
નામ જાણું નરસૈયો !
આ સમજણ રાખી સુનીલ સ્વને નમ્રતાપૂર્વક એ ઉપક્રમે શબ્દબ્રહ્મની ઉપાસના આરંભે છે. આ સંગ્રહમાં ગીત, છાંદસ-સોનેટ, અછાંદસ, અનુવાદ તેમજ અંગ્રેજી ભાષામાં અભિવ્યક્તિ થઈ છે. અહીં કાવ્યોની અનુપમ કહેવાય તેવી ચૂંટેલી અભિવ્યક્તિના અવતરણ મૂકી આસ્વાદ કરાવવો નથી. મારા મનોવ્યાપારને સમગ્રપણે આ અભિવ્યક્તિએ જે રીતે ઝંકૃત કર્યો છે તે વાત કરવી છે. સમષ્ટિભાવમાં પરિવર્તિત કરે તો જ આક્રોશ સર્જકનો અંગત ન રહેતાં આપણો બને છે. વિષયવસ્તુ કે ઘટનાનો આધાર પણ એવો જ રહે કે તેની વિષમતા-વલોપાત આપણા હૃદયને પણ વલોવે. જીવનવ્યવહાર અને માનવસંબંધો વ્યવસ્થિત ઘટનાક્રમ નથી. સમય અને મનની ગતિ સમાંતર નથી. સુનીલનાં કાવ્યોએ અનેક સ્થિત્યાંતરોની અસર ઝીલી છે. તે માનસિક અને સામાજિક હોય પરંતુ જીવનના અનુબંધમાં હોય છે. અહીં આનંદ પણ હોય અને આક્રંદ પણ હોય. બન્ને પરિસ્થિતિમાં શબ્દો પાસે કુશળતાપૂર્વક કામ લઇ અંતર સુધી અનુભૂતિ પહોંચાડવાનું કામ સર્જકે કરવાનું છે. અહીં એક વાત કરવાનું મન થાય છે. આનંદ લે છે ત્યારે સુનીલની કવિતા ત્યાં મોટો મુકામ નથી કરતી. આક્રંદ સમયે પણ ચીસો નથી પાડતી, પરંતુ ભૂમિના કઠણ પડને શબ્દસરના સંધાને અર્જુનની જેમ આપણા પાતાળપેટા અંતરજળને અસ્થિર જરૂર કરી દે છે. વ્યંગમાં તો કવિ પૂર્ણ ખીલે છે. મને આ કાવ્યો ગમ્યા છે. નવી કલમની ચેતના મને સદૈવ આકર્ષિત કરે છે. જે કામ કરે તે ભૂલ પણ કરે. દરેક સર્જકનું કામ દરેકને ગમે તે જરૂરી નથી. સુનીલ એક આશાવંત સર્જક છે. તેના ‘પ્રથમી’ને અત્યંત સ્નેહપૂર્વક આવકારું છું અને શુભેચ્છાઓ આપું છું.