Tumul Buch

સાહિત્ય-જીવન-સમાજ વિશે વિનોબા ભાવે

સાહિત્યનો અર્થ જ છે, સહિત અથવા સાથે જનારું. જે સાહિત્ય અમુકની સાથે જ જતું હોય, સહુની સાથે ન જતું હોય, તે એટલું સંકુચિત બને છે. જેના માટે સહુના દિલમાં પ્રીતિ ન જન્મતી હોય, તે ‘સાહિત્ય’ નથી, ‘રાહિત્ય’ છે – તે સર્વ જનની પ્રીતિથી રહિત છે. સાહિત્ય સર્વ જનોને બદલે વિશિષ્ટ જનો માટેનું જ થઈ ગયું, તો તે કાંઈ સાહિત્યની પ્રગતિ નહીં, સંકુચિતતા જ મનાશે.
*
મનુષ્ય દેખાવમાં તો સાવ નાનકડો છે. બીજાં પ્રાણીઓ સાથે સરખાવીએ, તો મનુષ્ય તદ્દન નિર્બળ ને કમજોર જણાશે. પરંતુ તેના નાનકડા દિમાગમાં ને દિલમાં જે કીમિયો છે તે અદભુત જ છે ! મનુષ્યને હમદર્દ દિલ એવું મળ્યું છે કે પ્રાણીમાત્ર સાથે તે એકરૂપ થઈ જાય છે. સકળ સૃષ્ટિ સાથે એકરૂપ થઈ શકવાની મહાન શક્તિ ભગવાને મનુષ્યના નાનકડા દિલમાં મૂકી છે. અને એ જ મનુષ્યની વિશેષતા છે. અને દિમાગ પણ એવું દીધું છે કે તે દુનિયા આખીની સેર કરી શકે છે, દ્રષ્ટા બની શકે છે. આ દ્રષ્ટા બનવાની શક્તિયે બીજાં પ્રાણીઓમાં નથી. આ બેઉ શક્તિ કેવળ મનુષ્યને મળી શકે છે, અને તેને જાગૃત કરવાનું કામ સાહિત્યકારનું છે.
સાહિત્યકારની વાણી સચોટ ક્યારે બને? શંકરાચાર્ય પૂછે છે, ‘કેષામ્ અમોઘ વચનમ્’ – કોની વાણી અમોઘ નીવડે છે? ‘યે ચ પુન: સત્ય-મૌન-શમશીલા:’ – જેનામાં સત્ય હોય છે, જે મૌન રહે છે, જે શાંતિ રાખે છે, એની વાણી અમોઘ હોય છે.
વાણી તો રામબાણ જેવી હોવી જોઈએ. ‘રામો દ્વિશરન્ નાભિસંદ્વત્તે’ રામ બે વાર બાણ નથી છોડતા. રામ બે વાર નથી બોલતા – ‘રામો દ્વિરનાભિભાષતે.’ આ શક્તિ સાહિત્યકારની છે.
સાહિત્યકારમાં અલિપ્તતા જોઈએ, અનાસક્તિ જોઈએ. તેના વિના તે દુનિયાને પામી નહીં શકે. સાહિત્યકારે આ સંસારના ખેલમાં દ્રષ્ટા થવાનું છે. જો તે ખેલનું પાત્ર બની ગયો, તો યથાર્થ ચિત્ર નહીં આલેખી શકે. સૃષ્ટિને સંસારથી અલિપ્ત રહેવાની શક્તિ જેનામાં હશે, તે જ ઉત્તમ સાહિત્યકાર બની શકશે.
પરંતુ આ અલિપ્તતા એટલે વિમુખતા નહીં. સાહિત્યકાર નિર્વિકાર રહેવાની સાથોસાથ વિશ્વ તરફ અભિમુખ પણ રહેવો જોઈએ. સંસારાભિમુખ હોવા છતાં નિર્લિપ્ત. જે આવો રહેશે, એ જ સાચા અર્થમાં સાહિત્યકાર બની શકશે.
એટલે હું કહીશ કે સાહિત્યકારે થર્મોમીટર પણ થવાનું છે અને વૈદ્ય પણ થવાનું છે. થર્મોમીટર બધાંનો તાવ માપે છે. જો થર્મોમીટરને પોતાને તાવ આવતો હોત, તો તે બીજાનો તાવ યથાર્થ રીતે માપી ન શકત. તેને પોતાને તાવ નથી આવતો એટલે જ તો તે બીજા બધાનો તાવ માપી શકે છે. સાહિત્યકારનુંયે તેવું જ. પરંતુ આની સાથોસાથ બીમાર પ્રત્યે હમદર્દી દાખવનારા વૈદ્યનાંયે લક્ષણ સાહિત્યકારમાં જોઈએ. તાવ છે તે જાણ્યું, તાવ કયો છે તે ઓળખ્યો, પછી તેના નિવારણ માટે તેણે દવા પણ બતાવવાની છે. સાહિત્યકારમાં આવી બેવડી શક્તિ જોઈએ.
*
મારી બા કોબી સમારતી, ત્યારે ઉપરનું પડ કાઢી નાખતી. એક વાર મેં જોયું કે ઉપરનું પડ કાઢ્યું તે સારું જ હતું. કાંઈ બગડ્યું નહોતું. એટલે મેં કહ્યું, આ તો સારું છે, છતાં શું કામ કાઢી નાખ્યું? તો એ બોલી કે તેના પર હવાની અસર થઈ છે એટલે તેને કાઢી નાખવું સારું ! પછી તેણે કહ્યું, મન ઉપર પણ આવાં જ પડ હોય છે ઉપરનું પડ કાઢી નાખવાથી અંદરનું સ્વચ્છ રૂપ દેખાય છે.
મને માનું આ વાક્ય બરાબર યાદ રહી ગયું છે. મનના ઉપરના પડ ઉપર હવાની અસર થતી રહે છે. ચારે કોરના વાતાવરણની તેના પર અસર થાય છે. તેને દૂર કરીને જોવાથી અંદરના મંગળ દર્શન થાય છે. ક્યારેક ક્યારેક આવી રીતે ઉપરનાં બે-ત્રણ પડ કાઢી નાખવાં પડે છે. આવી રીતે ઉપરનાં પડળ દૂર કરી અંતરનાં મંગળ દર્શન કરવાની શક્તિ પણ સાહિત્યકારમાં હોય.
સાહિત્યકાર શબ્દનો ઉપાસક છે, અને તેણે શબ્દને કદી નીચે નથી પડવા દેવાનો. તેણે શબ્દનો ઉપયોગ એવી જ રીતે કરવો જેથી શબ્દ ઉન્નત થાય. ખોટા શબ્દોના ઉપયોગથી અવનતી થાય છે. શબ્દોના અર્થ ઉપર ચઢાવવાથી સમાજ ઉપર ચઢે છે અને શબ્દોના અર્થ નીચે પાડવાથી સમાજ નીચે આવે છે, પતિત થાય છે. એટલે આ બધું શબ્દની ઉપાસના કરનારાઓના હાથમાં છે.
*
રામદાસનું એક કથન છે – ‘નબળી તબિયતવાળાને વિનોદ ગમે છે.’ એકવાર આ કથનને લઈને કેટલાક સાહિત્યકારો રામદાસ ઉપર તૂટી પડ્યા. રામદાસના કથનના ભાવાર્થ ઉપર ધ્યાન આપીને તેમાંથી ઉચિત સાર ગ્રહણ કરી લેવાને બદલે તે લોકોએ એમ પ્રસ્થાપિત કરવા માગ્યું કે રામદાસ વિનોદનું જીવનમાં તેમજ સાહિત્યમાં જે સ્થાન છે, તે જ નહોતા સમજી શક્યા. ઉપહાસ, વ્યંગ, મર્મભેદ વગેરે પ્રત્યે પ્રત્યે જ્ઞાનદેવે અરુચિ દર્શાવી છે, તેનેય આપણા સાહિત્યકારો એમની સાહિત્યની પરિભાષા અનુસાર જ્ઞાનદેવના અજ્ઞાનનું જ દ્યોતક માનશે! મૂળમાં વાત એ છે કે જ્ઞાનદેવ ને રામદાસને રાષ્ટ્ર-કલ્યાણની તડપન હતી, જ્યારે આપણા વિદ્વાનોને ચટપટી ભાષાની ફિકર હોય છે – પછી ભલે ને તેનાથી રાષ્ટ્રઘાત કેમ ન થયો હોય ! બંને વચ્ચે આ મુખ્ય ભેદ છે. આપણી સાહિત્યનિષ્ઠા એવી છે કે સત્ય ભલે મરી જાય, પણ સાહિત્ય જીવતું રહે !
(‘ચાલો ગુજરાતીનું ગૌરવ વધારીએ’ પુસ્તકમાંના લેખોમાંથી.)

by Tumul Buch

કૉમિક્સ, પુસ્તક, પ્રેમ, આજના ‘ઑથરો’ અને... - રાહુલ કે. પટેલ

“મુન્નુ પઢતા ડાયમંડ કૉમિક્સ, દીદી પઢતી ડાયમંડ કૉમિક્સ.
પાપા પઢતે ડાયમંડ કૉમિક્સ, મમ્મી પઢતી ડાયમંડ કૉમિક્સ.
મજેદાર હૈં ડાયમંડ કૉમિક્સ...”

રેડિયો પર આવતી આ જિંગલ એવા સમયની યાદ અપાવે છે, જ્યારે આખો પરિવાર મનોરંજનનાં સીમિત સાધનો વચ્ચે પણ સાથે મળી સમય પસાર કરતો હતો.
કૉમિક્સ એટલે આમ તો ચિત્રવાર્તા. બાળકોની કલ્પનાની-રંગીન દુનિયા, જ્યાં લેખકના શબ્દોથી બનેલી વાર્તાના આત્માને ચિત્રકાર ચિત્રરૂપી દેહ આપે છે, એવી ચિત્રકથા એટલે કૉમિક્સ ! જે બાળકોને પોતાની અલગ જ દુનિયામાં લઇ જાય છે. ગુજરાતીમાં ચંપક, ચાંદામામા, ચંદન, ફૂલવાડી, નિરંજન જેવાં બાળ-સામયિકો અત્યારે યાદ આવે, એમાંથી જોકે હવે ઘણાં ખરાં બંધ થઇ ગયા છે.
કૉમિક્સની વાત વધારીએ તો અત્યારે ભારતમાં ડાયમંડ અને રાજ કૉમિક્સ આ બે જ મોટા કૉમિક્સ પબ્લિશર વધ્યાં છે, જે ઓનલાઈન પાયરસીના કારણે હાલક-ડોલક થતાં જઈ, ખોટ ખાતાં જઈને પણ ભારતમાં કૉમિક્સ કલ્ચર સાચવી રહ્યાં છે.
હવે ચાલો થોડા પાછળ જઈએ,
ભારતમાં સૌ પ્રથમ શરૂ થયેલી ‘ઇન્દ્રજાલ કૉમિક્સ’ વિશે અનંત પાઈ કહે છે કે ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયાના રોટોગ્રેવિયર મશીન, જે મૂળભૂત રીતે કેલેન્ડર છાપતા હતા, એ મશીનને ચાલુ કંડીશનમાં રાખવા માટે જ ‘ઇન્દ્રજાલ કૉમિક્સ’ની શરૂઆત થઇ હતી. પી.કે. રોયએ કેટલાંક વિદેશી કૉમિક્સ કેરેક્ટર્સના રાઈટ ખરીદ્યા અને એ પરથી કૉમિક્સ બનાવવા અનંત પાઈને રોક્યા. ‘લી ફોલ્ક’ના પ્રખ્યાત કેરેક્ટર ફેન્ટમ, મેન્ડ્રેક, અન્ય વિદેશી પાત્રો તથા આબિદ સુરતીના બહાદુરને લઇ શરૂઆત થઇ ઇન્દ્રજાલ કૉમિક્સની.
ફેન્ટમ, હરતો ફરતો પ્રેત ! જે ગાઢ જંગલમાં જાનવરો વચ્ચે રહે, વરુ અને ઘોડો એના સાથી, જંગલના આદિવાસીઓ એને અમર ગણી પૂજે, પણ એનું કાર્યક્ષેત્ર અસીમિત, એ સમુદ્રી ચાંચિયાઓથી લઇ ક્રૂરતાના શાહ સુધીના વિલિનને હંફાવે ! વેતાલ ઊર્ફે ફેન્ટમનું આ કેરેક્ટર દુનિયાની અડધાથી વધારે ભાષાઓમાં અનુવાદ થઇ ચૂક્યું છે. ફેન્ટમ એટલુંબધું લોકપ્રિય પાત્ર બન્યું કે એનાં કારનામાંઓથી પ્રભાવિત થઇ કેરેબિયન દ્વીપના રહેવાસીઓએ ત્યાંના તાનાશાહ સામે આઝાદી માટે ફેન્ટમ નામથી ભૂમિગત અંદોલન શરૂ કરી દીધેલાં. એનાથી ગભરાઈ આર્જેન્ટીનાના તાનાશાહએ એ કૉમિક્સ પર પ્રતિબંધ લગાવી દીધેલો. આ વાત અહી એ માટે કહેવી જરૂરી લાગી કારણ કે ઘણા માને છે કે કૉમિક્સ તો ફક્ત બાળકોના મનોરંજનનું સાધન છે. આ સિવાય આજે ડી.સી. તથા માર્વેલ જેવી વિદેશી કૉમિક્સ કંપનીઓ અફલાતૂન ફિલ્મો બનાવી અઢળક કમાણી કરી રહી છે એ વાત પણ નોંધવી રહી.
ફરી આપણા મુદ્દા પર પાછા આવીએ. અનંત પાઈ ઇન્દ્રજાલથી સંતુષ્ટ તો હતા, પણ એમનું હૃદય જાણતું હતું કે તે કૉમિક્સમાં ભારતીય બાળકોને વિદેશી સામગ્રી આપી રહ્યા છે. એથી એમણે ભારતીય સંસ્કૃતિ પર આધારિત કૉમિક્સ શરૂ કરવાનો નિર્ણય લીધો અને શરૂ થઈ “અમર ચિત્રકથા” ! અમરચિત્રકથામાં દરેક ધર્મની પૌરાણિક કથાઓ, દંતકથાઓ, પશુ-પક્ષી-પ્રાણીઓની બોધ આપતી કથાઓ, ઇતિહાસનાં પાત્રો તથા સ્વતંત્રતા આંદોલનની કથાઓ, વૈજ્ઞાનિક તથા અન્ય મહાન લોકોના જીવનચરિત્ર પર આધારિત કથાઓ રંગબેરંગી ચિત્રકથા સ્વરૂપે આવતા. ભારતભરમાં અમર ચિત્રકથા વિવિધ ભાષાઓમાં રૂપાંતરિત થતી અને લાખોની સંખ્યામાં વેચાતી. આમ ‘અનંત પાઈ’ બાળકોના ‘અંકલ પાઈ’ બની ગયા.
ચાલો, હવે ફરી થોડા ફ્લેશબૅકમાં જઈએ.
અખંડ ભારતમાં લાહોરથી થોડે અંતરે કસૂર નામનું એક નાનકડું ગામ. એ ગામના પોલીસ જમાદારને ત્યાં સાતમા બાળકનો જન્મ થાય છે, એ છોકરો માંડ છ મહિનાનો થયો ત્યાં કાળ એના બાપને ભરખી ગયો, પરિવારમાં કોઈ વધુ ભણેલું નહી, નિરાધાર પરિવારનું ગુજરાન મુશ્કેલીથી ચાલતું, એવામાં માર-કાપ, બળાત્કાર, માનવોનું પશુતા, નવ વરસની ઉંમરે આ છોકરાએ દેશના ભાગલા જોયા, જીવ બચાવી આખો પરિવાર ગ્વાલિયરમાં આવ્યો, જ્યાં એની સૌથી મોટી બહેનના લગ્ન થયા હતા, ત્યાં ગુજરાન ચલાવવા આર્ટ શીખેલા છોકરાના મોટા ભાઈએ પેઇન્ટિંગ શરૂ કર્યું, જૂના ગામે જે કંઈ થોડું ભણેલા એ તો ઉર્દૂમાં, આથી ગ્વાલિયરમાં જાહેરાતોના બોર્ડ ચિતરવામાં તકલીફ ઊભી થઈ, સૌથી મોટા ભાઈએ હિન્દી શીખવા એ છોકરાને સ્કૂલમાં મોકલ્યો. એ દિવસોમાં આ છોકરો મજૂરને ચાર આના આપવા ન પડે એટલે પેઇન્ટિંગ માટેનું સાઈન બોર્ડ, બળતી બપોરે માથે ઊંચકીને લઈ આવતો. પુસ્તકો ખરીદવાનાં તો પૈસા ન હોય એટલે લાયબ્રેરી ખૂંદી વળતો. ત્યાં એ ભણતરનાં પુસ્તકો સિવાય પણ પુષ્કળ વાંચતો. નાની ઉંમરે એણે ટોલ્સટોય, મેક્સિમ ગોર્કી, પ્રેમચંદ વગેરેને ખૂબ વાંચ્યા. ગ્વાલિયરમાં બી.એ. પૂરું કર્યા પછી એ મોટા ભાઈ સાથે દિલ્હી આવી ગયો. એ અરસામાં ન્યુઝ પેપરમાં આવતી વિદેશી કૉમિક્સ સ્ટ્રીપથી એ પરિચિત થયો. મોટા ભાઈ તરફથી એને પેઇન્ટિંગનો શોખ લાગ્યો. દિલ્હીમાં એણે દિવસ દરમિયાન કૉમિક્સ બનાવવાનું અને સાંજે કેમ્પ કોલેજમાં એમ.એ. ભણવાનું આરંભ્યું. એક કાર્ટૂનના એને સાત રૂપિયા મળતા. એણે રચેલાં જુદાં જુદાં પાત્રોની કૉમિક્સ સ્ટ્રીપ્સ, ‘શંકર’સ વીકલી’ જેવાં સામયિકો તથા અખબારોમાં છપાવાની શરૂઆત થઇ. જેણે ભાગલા વખતે કોમી રમખાણો જોયેલાં એ બાળમાનસની કલ્પના વરસો પછી પાનાંઓ પર કૉમિક્સ બની અવતરી... એમનાં કોમિક પાત્રો ભારતના લોકજીવનમાં ઊંડા ઊતર્યા. લિમ્કા બૂકમાં એમનું નામ નોંધાયું ને અનેક સમ્માનો-એવોર્ડ્સ મળ્યાં. એ છોકરો આમ તો એક સફળ ડ્રોઈંગ ટીચર બની શક્યો હોત, પણ કૉમિક્સની દિવાનગીએ એને ઇન્ડિયાના વોલ્ટ ડિઝની બનાવી દીધા.
એ હતા, ૧૫ ઓગસ્ટ ૧૯૩૮માં જન્મેલા પ્રાણ કુમાર શર્મા !
વેસ્ટર્ન કૉમિક્સ કલ્ચરમાં હિરો લાંબા-તગડા, હેન્ડસમ અને સુપરપાવર ધરાવતા હોય, પણ અહી પ્રાણસાહેબનાં કોમિક પાત્રો એનાથી તદ્દન ઊંધા... જેમ કે, ચાચા ચોધરી એક ઘરડો-ટકલો માણસ, જેનું મગજ કમ્પ્યુટર કરતાં વધારે ઝડપી ચાલે, દરેક સમસ્યાને તે હસતા-હસતા ઉકેલે, એમની સાથે છે, જ્યુપીટર ગ્રહનો રહેવાસી સાબુ તથા એમનો કૂતરો રોકેટ. એ સિવાય પોતાની મૂર્ખાઈથી બધાનું મનોરંજન કરતો મસ્તીખોર ટેણીયો બિલ્લુ, ખિસકોલી લઇ ફરતી નાનકડી બાળકી પિંકી, ગૃહિણી શ્રીમતીજી, સામાન્ય માણસની સામાન્ય મુશ્કેલી સામે ઝઝૂમતો માણસ રમન તથા ચન્ની ચાચી જેવા અન્ય મજેદાર પાત્રો પણ પ્રાણસાહેબે આપ્યાં. પ્રાણનાં બધાં જ પાત્રો મધ્યમવર્ગી અને સંપૂર્ણ ભારતીય, જેથી પ્રાણસાહેબ પોતે, ને એમનાં પાત્રો, બંનેએ લોકોની અનહદ ચાહના મેળવી. પ્રાણના વિચક્ષણ હ્યુમરથી બાળકો જ નહીં, મોટેરા પણ આ કૉમિક્સ વાંચીને મલકી ઊઠતા.
એક જમાનો હતો, જ્યારે ઉનાળાના લાંબા વેકેશનમાં બાળકો મામાના ઘરે કે પરિવાર સાથે ઉપાડતા ત્યારે ટ્રેનના સફર સાથે કૉમિક્સની મઝા લેતા જતાં. હું પણ એમાંનો એક. હું જ્યારે પણ કૉમિક્સ લેતો ત્યારે એ કોરા પુસ્તકને ખાસ સુંઘતો, કોરા પુસ્તકની એ સુગંધ મને તરોતાજા કરી દેતી. એ આદત આજેય જળવાયેલી છે. મારે તો દરેક પુસ્તક સાથે કંઈ કેટલીય યાદો જોડાયેલી હોય છે. મને યાદ છે કે વેકેશનમાં મામાના ઘરે જતા ટ્રેન મોડી હોય, તો હું ટ્રેન ન આવે ત્યાં સુધી સ્ટેશન પરના બૂકસ્ટોલની સામે કલાકો ઊભો રહી ત્યાં લટકાવેલી કૉમિક્સને જોયા કરતો. મને કૉમિક્સ વાંચવી ગમતી, પણ ભણતરનાં પુસ્તકો જ મુશ્કેલીથી મળતાં, ત્યાં શિક્ષણેત્તર સામગ્રી તો ભાગ્યે જ અપેક્ષિત હોય. જોકે કોઈવાર પપ્પા કૉમિક્સ લઇ આપતાં, તો કોઈવાર ટ્રેન આવી જાય એટલે મમ્મીએ મને ખેચી જવો પડતો, મમ્મી મને ટ્રેન તરફ ખેંચતી ને મારી નજરો પાછળ ફરી હજી કૉમિક્સના કવર પરની રંગીન દુનિયામાં ખોવાયેલા રહેવા ટળવળતી...
હવે ભાગ્યે જ બાળકો કૉમિક્સ વાંચતા દેખાય છે. આજે કૉમિક્સ મળતી નથી છતાં પણ ત્યારનું રેલવે સ્ટેશન પરના બૂકસ્ટોલ પર અટવાઈ પડેલું મારું મન, આ ઉમરે પણ મારા પગને એ બૂકસ્ટોલ પર અટકાવી દે છે, અને હજી કૉમિક્સ લેવા લલચાવી લે છે !
કૉમિક્સની વાત આવી એટલે મારું મન હજી બાળપણમાં ફર્યા કરે છે. એક સાંધો ને તેર તૂટતા હોય એવા સમયસંજોગમાં વાચવાનો શોખ કઈ રીતે પૂરો કરવા મેં મૌલિક ઉપાય શોધી રાખેલા. દોરીને છેડે ચુંબક બાંધી ઘસેડતો, જેથી ધૂળ-માટીમાં છુપાયેલી ખીલી, સ્ક્રૂ તથા નકામું લોખંડ એમાં ચોંટી ભેરવાઈ જતું. એ લઇ હું અને મારો મિત્ર લુહારચાલ અને શહેરની ઘણી બધી ગલીઓમાં ખુલ્લા પગે રખડતા. સાંજે જે ભંગાર એકઠું થાય એ વેચી દેવાનું. પછી જુદી જુદી પસ્તીની દુકાને ‘સર્ચ-ઓપરેશન’ ચલાવી, અડધી કિંમતે વેચાતી કૉમિક્સ લેવાની. રાતે સ્ટ્રીટ લાઈટના અજવાળે મિત્રો સાથે બેસી મોડે સુધી એ વાંચતા... લેતાવેંત વાંચી કાઢતા !
આમ વિવિધ ‘જુગાડ’થી ભેગા થયેલા પૈસાથી એક દિવસ માટે કૉમિક્સ ભાડે વાંચવા લાવતો. ત્યારે ઘણી દુકાનોમાં ભાડેથી કૉમિક્સ મળી જતી. બીજે દિવસે કૉમિક્સ જો પરત ના કરો તો ભાડું વધુ આપવું પડે, માટે સ્કૂલમાં છેલ્લી પાટલીએ સંતાઈને, પાઠ્યપુસ્તકોમાં છુપાવીને, રાતે ચાદર ઓઢી ટોર્ચની લાઈટમાં, વાંચતો... વાંચ્યા કરતો.
મારા શહેરમાં કૉમિક્સ મેળવવી આમ તો મુશ્કેલ કામ હતું. શહેરથી દૂર ખૂણેખાંચરે આવેલી એક-બે દુકાનો સિવાય કૉમિક્સ મળતી નહીં. દર મહીને સેટરૂપે પ્રકાશિત થતી હોવાથી કૉમિક્સમાં પણ કેટલીક વાર્તાઓ બે-ત્રણ ભાગમાં આવતી. મમ્મી એ સીવણના સંચામાં સંતાડેલા, ઘરના ખૂણેખાંચરે જમા થયેલા, ક્યારેક ભૂલથી ખર્ચા કે નાસ્તા માટે મળેલા પૈસા નાસ્તો ન કરી બચાવેલા, સાઇકલ-પંચર કે શૈક્ષણિક સાધનો લાવવાનાં બહાને મેળવેલા, નોટબુકોને કવર-સ્ટીકર નહીં લગાવી બચાવેલા, પપ્પાના ખિસ્સામાંથી સેરવેલા, એમ વિધવિધ રીતે પ્રાપ્ત કરેલા ‘સિક્કાઓ’થી હું કૉમિક્સ લેતો, એ પૈસા લઇ દર બે દિવસે કેટલાય કિલોમીટર સાઇકલ હાંકી, ક્રમશ: કોમિકસનો બીજો ભાગ આવ્યો કે નહિ એ શોધમાં રહેતો. ઘણા ધક્કા પછી જ્યારે એ ભાગ મળતો, ત્યારે રસ્તામાં આવતા એક બાગની લસરપટ્ટી પર બેસી વાંચી જતો. કૉમિક્સની વાંચવાની એ તલબ, એ ઝંખના, એ ઈન્તેજારી, એ ગાંડપણ આજેય બરકરાર છે !
હવે પ્રશ્ન એ કે કોમિકસનો રાગ અહીં શું કામ આલાપવો? તો કે ફેસબૂક-વોટ્સઅપની ભવ્ય ભ્રામિક દુનિયાને લીધે આજે, ગુજરાતી ભાષામાં ‘ઓથરો’ના (માત્ર લેખકો નહીં હોં કે) ફાટી નીકળેલા રાફડામાં સારા વાચકો કેટલા?, એ પ્રશ્ન મને ઘણા સમયથી મૂંઝવી રહ્યો છે. સારું સાહિત્ય ફક્ત સારા સાહિત્યકારો દ્વારા જ ટકે કે સારા વાચકોની પણ જરૂર પડે? હવે જરૂર સારા વાચકોની વધારે લાગે છે. ભલે કૉમિક્સરૂપે, શું આપણે બાળકોને બાળપણથી વાંચવા પ્રોત્સાહિત ન કરી શકીએ?
મારા મતે તો કૉમિક્સથી બાળકો વાર્તા, એની ગૂંથણી, એનું કથન તથા ચિત્રકળા જેવાં કળાક્ષેત્રો તરફ આકર્ષાઈ શકે, કમસેકમ બાળપણથી વાંચનશોખને લીધે એમનામાં કલાપ્રેમનું તો સીંચન થાય જ છે. વાંચનપ્રેમી બાળકો પોતાની કાલ્પનિક દુનિયામાં વિહરતા થઇ મૌલિક પાત્રોનું પણ સર્જન કરે છે, પોતે વાર્તાઓ બનાવે છે, સારી વાતો શીખે છે, કલાપ્રેમી ને સર્જનાત્મક બને છે.
ઉપરાંત હા, આ લેખમાં જેટલી જગ્યાએ ‘હું’ અને ‘મેં’ આવ્યું એ ફક્ત હું નથી, પણ મારા જેવા હજારો કૉમિક્સપ્રેમીઓની આ કથની છે.
-તો આજે જરૂર છે, સારા પુસ્તકપ્રેમીઓની.
એક આડવાત. ૧૯૩૮માં છપાયેલી સુપરમેનની દુર્લભ ગણાતી કૉમિક્સ ૨૦૧૪માં હરાજીમાં ૩,૨૦,૭૮૫૨ ડોલરમાં વેચાઈ, એ કૉમિક્સપ્રેમ ને વાચનપ્રેમનો જ પ્રતાપ ખરોને? ચાલો આ તો વિદેશી થયું, આપણી ભારતીય કૉમિક્સ પણ, જે અપ્રાપ્ય હોય, બંધ થઇ ગયેલા પબ્લિકેશનની હોય ને દુર્લભ હોય, એવી કૉમિક્સ ફેસબુક જેવા માધ્યમથી ૧૦૦ ગણી વધુ કિંમતે વેચાય છે. એમાય લેખક કે ચિત્રકારના ઓટોગ્રાફ વળી પ્રતના ભાવને અનેકગણા વધારી દે છે. એની સામે વાત કરું તો દર રવિવારે બંધ દુકાનો આગળ ફૂટપાથ પર પુસ્તકોનો ઢગલો લઇ કેટલાય પસ્તીવાળા બેસે છે, જેમની પાસેથી જૂનાં અને ઘણાં દુર્લભ પુસ્તકોય મળી રહે છે. કૉમિક્સ અને સાહિત્ય કેટલાક અંશે જુદા છે, છતાં શું આપણા લેખકો કંઈ નબળા છે? આપણા ‘લેજેન્ડરી’ સર્જકોની પ્રારંભિક હસ્તપ્રતો ને પુસ્તકો, કોઈ રસિક એટલી મોઘીં નહી તો કમસે કમ મૂળ કિંમતે પણ ન ખરીદી શકે? ફક્ત પ્રકાશકોના ધંધાર્થે નહીં, પણ એક પુસ્તકપ્રેમી તરફ બીજા પુસ્તકપ્રેમીની કદરદાની ચર્ચા છે. કૉમિક્સના છે એવા જનૂની વાચકો સાહિત્યિક પુસ્તકોના ન હોઈ શકે?
બીજું એક ઉદાહરણ, એક વાચક-ચાહકે બંધ થવાની અણી પર પહોચેલા પબ્લીકેશન પાસે પોતાને ગમતી એક દુર્લભ કૉમિક્સની ૧૦૦૦૦ પ્રતો છપાવડાવી, કેમ કે એ પબ્લિકેશન તો મોટી સંખ્યામાં જ છાપે, અને બીજે ક્યાંયથી એ પ્રત મળે એમ નહોતી. તો શું આ મૂર્ખાઈ છે? હશે. અમુક લોકો માટે એ મૂર્ખાઈ હશે, પણ મારા મતે એ પુસ્તકપ્રેમ છે, કૉમિક્સપ્રેમ છે, એ પુસ્તક સાથે જોડાયેલી એની યાદો છે, એક સારા વાચકની ચાહના છે, વાચક તરફથી સર્જકને ટ્રીબ્યુટ છે, એ પુસ્તકના ચિત્રકાર અને લેખકની કદરદાની છે !
અત્યારે આવા વાચકોની તાતી, અર્જન્ટ, યુદ્ધનાધોરણે જરૂર છે.
‘ઓથર’ તરીકે પ્રસિદ્ધિની ઘેલછા ધરાવનારાઓને લાગે છે કે એકાદ ચોટદાર અને ભાવનાત્મક લખાણ લખવું અને છપાવડાવી દેવું એટલે બની ગયા લેખક !? મનમાં એક નાનકડું છમકલું ફૂટતા, પાનાંનાં પાનાંઓ ભરી નાખતાં આ ઓથરોને, ઓલ ઈન વન ને ઍવરગ્રીન કલાકાર આબિદ સુરતીના એક ઈન્ટરવ્યુનો આ અંશ, મારા જેવા સામાન્ય વાચક-પુસ્તકપ્રેમી તરફથી સાદર અર્પણ.
“में करीब छह या सात साल का था | उन्ही दिनों दुसरे महायुद्ध के सैनिक, जब वे यहाँ से गुजरते थे, बम्बई से बर्मा जाने के लिए| तो यहाँ बम्बई में वो लोग डोक यार्ड में उतरते थे | वहां से एक छोटी सी ट्रेन जो होती थी वो उन्हें वी.टी तक लेकर जाती थी| जो अब वह पटरी भी नहीं रही और ट्रेन भी नहीं रही| वह ट्रेन बहोत ही धीमी गति से चलती थी| और उसमे सारे अंग्रेज या गोरे सैनिक रहते थे | हम सारे बच्चे उस ट्रेन के पीछे दोड़ते थे, भीख मांगते थे, की भाई कुछ पैसे फेंक दो या कुछ खाना फेंक दो | तो ये सैनिक लोगोंने कभी चोकलेट फेंक दी, कभी किसीने कुछ सिक्के फेंक दिए | और हम छिना ज़पटी करते हुए ट्रेन के पीछे दोड़ते रहते थे | तो एक बार एसा हुआ कि एक सैनिक ने एक कॉमिक्स फेंक दिया ट्रेन में से | अब उन दिनों मे कॉमिक्स किसीने देखी ही नहीं थी | क्योंकि इंडिया में कॉमिक्स थे ही नहीं | जो भी कॉमिक्स थे वो कभीकभार कोई यात्री ले आता था विदेश से या इस तरह सैनिक लोग जो आते थे वो कोमिक्स ले कर आते थे | इसके आलावा कोई जरिया नहीं था कॉमिक्स का, के भाई जाके कहीं से खरीद सके या कहीं जाके पढ़ शके | लायब्रेरी में तो कॉमिक्स रखने का चलन ही नहीं था | तो जैसे ही ये पहेला कोमिक्स फेंका गया हम सारे बच्चे टूट पड़े | टूट पड़े तो किसी के हाथ में कुछ आया, दो पन्ने आये, किसी के हाथ में चार पन्ने आये | मेरे हाथ में एक पन्ना आया | वो पन्ना लेके में घर पहोंचा तो मुजे लगा की ये तो मैं भी कर सकता हूं | और मैंने प्रेक्टिस करना शुरू कर दिया | मिकी माउस का कॉमिक्स था वो | तो प्रेक्टिस शुरू की तो मेरा हाथ बेठने लगा कार्टून में | तो वो एक पन्ने की वजह से आज में कार्टूनिस्ट भी हूं |” -અસ્તુ.

by Tumul Buch

રસનિધિ

(કનૈયાલાલ મુનશીકૃત ‘પૃથિવીવલ્લભ’માં
‘રસનિધિ’નું પાત્ર ઉપસાવતાં કેટલાંક ગદ્યપુષ્પો !)

*
‘ભિલ્લમરાજ!’ તૈલપે કહ્યું, ‘બા પણ છે એટલે ઠીક, હવે બોલો. તમારે જે વરદાન જોઈએ તે હાજર છે. આ વખત તમારી સેવાનો બદલો જે વાળું તે ઓછો છે.’ (પાનું-34)
*
જે પળે તે મુંજને પાડી તેના પર ચડી બેઠો, અને બળજોરીથી તેનાં શસ્ત્રો લઈ લીધાં તે પળે મુંજે તેના કાનમાં કહેલા શબ્દો તેને યાદ આવ્યા. ‘ભિલ્લમ,’ તેણે કહ્યું હતું, ‘મારું ભલે ગમે તે થાય, પણ મારા કવિઓને સંભાળજે.’ તે શબ્દો વિજયના ઉત્સાહમાં તે વીસરી ગયો હતો; અત્યારે તે યાદ આવ્યા. (પાનું-35)
*
‘માલવાના કવિઓને જીવતા જવા દો.’ ઉતાવળથી ભિલ્લમે કહી નાખ્યું.
‘માગી માગીને આ માગ્યું?’ તિરસ્કારથી મૃણાલે કહ્યું. (પાનું-36.)
*
(પાનાં- 39થી 44.)

રાજાએ વચન આપતાં આપ્યું તો ખરું, પણ રખે તે પાછું ખેંચી લે એવો ડર ભિલ્લમને લાગ્યો, એટલે તે ત્યાંથી બારોબાર જ્યાં માલવાના કવિઓને કેદમાં પૂર્યા હતા ત્યાં ગયો.
જે ભટ્ટરાજ કવિઓની ચોકી કરતો તે રાજાનું વરદાન સાંભળી વિસ્મય પામ્યો અને તેણે કારાગૃહનું બારણું મહાસામંતને ઉઘાડી આપ્યું.
તેને જોઈ ત્યાં બેઠેલા પુરુષોમાં ખળભળાટ થઈ રહ્યો.
‘કવિરાજો! ક્ષમા કરજો,’ ભિલ્લમે નમ્રતાથી કહ્યું, ‘મારા આતિથ્યનો સત્કાર કરો, એવી પ્રાર્થના કરવા હું આવ્યો છું.’
એક સુકુમાર, નીચો અને સ્વરૂપવાન યુવક ઊભો થઈ સામો આવ્યો, અને હસીને પૂછ્યું- ‘કોણ, તમે યમરાજ છો?’
ભિલ્લમ આ પુરુષની કાંતિ જોઈ રહ્યો.
‘હું? -ના, કેમ?’
‘શુષ્ક મૃણાલવતીના ગામમાં યમરાજ સિવાય અમારો કોણ અતિથિસત્કાર કરે?’ એક બીજો આવી બોલ્યો.
‘ધનંજય !’ પેલા યુવકે કહ્યું, ‘આ યમરાજ પોતે નથી; તેના દૂતોમાં શ્રેષ્ઠ એવો સ્યૂનદેશનો નરાધિપ છે.’
ભિલ્લમ હસ્યોઃ ‘ના; હું માત્ર મહાસામંત છું. હું યમદૂત નથી; પણ તમને આ જીવતા નરકમાંથી બચાવવા આવ્યો છું.’
ધનંજયે કહ્યુ- ‘પૃથિવીવલ્લભ વિનાની નિસ્તેજ પૃથ્વીમાં કંઈ જવા જેવું નહીં રહ્યું હોય.’
‘ના! મહારાજે તમને જીવિતદાન આપ્યું છે. તમે બધા મારે ત્યાં પધારો.’
આ સાંભળી બધા ચકિત થઈ ગયા, અને હોંસમાં આવી ઊભા થઈ ભિલ્લમને વીંટાઈ વળ્યા.
‘તમારું નામ તો ધનંજય?-’
‘હા.’
‘ને તમારું?’ પેલા સ્વરૂપવાન યુવક તરફ ફરી મહાસામંતે પૂછ્યું.
‘મારું?’ જરા ખંચાઈ પેલા યુવકે કહ્યું.
‘એનું નામ રસનિધિ.’ ધનંજયે ઉમેર્યું, ‘ને આ પદ્મગુપ્ત-’
‘હા, મારું નામ રસનિધિ.’ કહી રસનિધિ ભિલ્લમ સાથે ચાલ્યો, અને બધા તેની પાછળ ચાલ્યા.
રસ્તે ચાલતાં ભિલ્લમે ધ્યાનપૂર્વક જોયું- રસનિધિની સુકુમારતાના પ્રમાણમાં તેનું શરીર ઘણું મજબૂત લાગતું, અને શૂરવીરોનાં શરીરો પારખવાની ટેવ હોવાથી મહાસામંતને લાગ્યું કે આ પુરુષ બખ્તરમાં સારો શોભે. તે પોતાના વિચારથી મનમાં હસ્યો, ‘આ બિચારાને બખ્તરમાં, ને યુદ્ધમાં કૌશલ્ય શું?’
મૂંગે મોઢે મહાસામંત રાજમહેલની પાસે જ આવેલા પોતાના મહેલમાં આવ્યો અને પોતાના પરિચરોને આ કવિરાજોનું આતિથ્ય કરવાનો હુકમ કર્યો.
‘કવિરાજ!’ ધનંજય તરફ ફરી ભિલ્લમે કહ્યું, ‘આપને એક તસ્દી આપવાની છે.’
‘મને? શી?’ ધનંજયે પૂછ્યું.
‘મારી સ્ત્રી ને પુત્રીએ ઘણા વખતથી કવિરાજોનાં દર્શન કર્યાં નથી. આપ મારી સાથે આવશો?’
‘જે દેશમાં કવિઓ દુર્લભ હોય ત્યાં સ્વરૂપમાંથી સૌંદર્ય જાય, રાજામાંથી ટેક જાય અને સ્ત્રીઓમાંથી આર્દ્રતા જાય એમાં શી નવાઈ?’
‘કવિરાજ! આપ આવશો?’
‘હું?’ ફરીથી ખંચાઈને રસનિધિએ પૂછ્યું.
‘હા. શી હરકત છે?’
ધનંજયે ધ્યાનથી રસનિધિ તરફ જોયું.
‘રસનિધિ! હા, તું પણ ચાલ. ચાલો સ્યૂનરાજ !’ કહી તે અને રસનિધિ ભિલ્લમરાજની સાથે અંતઃપુરમાં ગયા.
ભિલ્લમરાજે તેના પૂર્વજોનું બિરુદ ‘કવિકુલત્રાતા’ આજે રાખ્યું હતું; અને ઘણે દિવસે આવા સંસ્કારી પુરુષોની સોબત તેને મળી હતી. આથી તેનું હૈયું આનંદ અને ગર્વથી મલકાતું હતું.
લક્ષ્મીદેવી હજુ રાજમહેલમાંથી આવ્યાં નહોતાં, અને વિલાસ શંકરના મંદિરમાં હતી. ભિલ્લમે એક માણસને વિસાલને તેડવા મોકલ્યો, અને પોતે ધનંજય ને રસનિધિને લઈ પાછળ આવેલી વાડીમાં એક વિશાળ પીપળાના થાળા પર જઈ વાત કરવા લાગ્યો.
‘બાપુ-’ થોડી વારે વિલાસનો અવાજ આવ્યો.
‘કોણ વિલાસ? બેટા! ’
વિલાસ પાસે આવી એટલે મહાસામંતે કહ્યું : ‘આમ આવ. તારે કવિઓ જોવા હતા ને? લે, આ રહ્યા.’
વિલાસે બે કવિઓ તરફ જોયું, અને જરા ગભરાઈને ઊભી રહી.
‘આ કવિરાજ ધનંજય-એમની ખ્યાતિ તો મારા સ્યૂનદેશ સુધી પણ આવી હતી.’
વિલાસે નીચા વળી નમસ્કાર કર્યા.
‘પુત્રી ! રાઘવ સમા નરેશની અર્ધાંગના થઈ, સૂર્ય સરખા તેજસ્વી પુત્રોની માતા થજે,’ આડંબરથી ધનંજયે કહ્યું.
‘આ કવિવર રસનિધિ.’
શરમથી અડધું નીચું જોતાં, જિજ્ઞાસામાં અડધી ઊંચી આંખો રાખી વિલાસે રસનિધિ પર નજર ઠારી. વિલાસને તેનું મુખ કંઈ વિચિત્ર લાગ્યું; આ વિચિત્રતા શી હતી, એની તેના પર શી અસર થઈ, તેની તેને ખબર પડી નહિ.
‘ભગવતિ ! હું શું આશીર્વાદ આપું ?’ રસનિધિએ હસીને પૂછ્યું, ‘સુધાનાથને વરજો ને સુધા ચાખી અનેરા આનંદો અનુભવજો !’
વિલાસવતીને આશીર્વાદનો અર્થ કંઈ સ્પષ્ટ સમજાયો નહિ; પણ મહાસામંત ખડખડાટ હસી પડ્યા.
‘કવિરાજ, આ અવંતી ન હોય.’
‘હાસ્તો. નહિ તો આવી સ્થિતિમાં હોઉં?’
‘અમારે ત્યાં તો સુધાનાથ સુકાઈ ગયા છે. ને આનંદ-અનુભવો એ તો પાપની પરિસીમા છે.’
‘હેં!’
‘મૃણાલબાનો વૈરાગ્ય તમે જોયો નથી. અને આ વિલાસ પણ શું? એણે પણ અત્યારથી તપશ્ચર્યા શરૂ કરી છે.’
‘શા માટે?’ ધનંજયે પૂછ્યું.
‘કવિરાજ! તૈલંગણની ખૂબીઓ ન્યારી છે.’
‘પણ આટલી કન્યાને એ શું?’
‘વિલાસનું લગ્ન સત્યાશ્રય કુંવર જોડે થવાનું છે. એને માન્યખેટની ગાદીપતિની પટ્ટરાણીને લાયક કેળવણી જોઈએ ને?’ જરા અસ્પષ્ટ કટાક્ષમયતાથી ભિલ્લમે કહ્યું, ‘કેમ ખરું ની વિલાસ?’
વિલાસ હસી. બંને કવિઓ દયાથી તેની સામે જોઈ રહ્યા.
‘એટલે હૃદયનાં ઝરણાં સુકાય ત્યારે પટ્ટરાણીની પદવી પમાય?’ ધનંજયે પૂછ્યું.
‘અમારાં મૃણાલબાની એવી માન્યતા છે. બેસની વિલાસ ! આવ. હું આ બધા કવિઓને છોડાવી લાવ્યો; હવે એ આપણે ત્યાં રહેશે.’ વિલાસ આવી ભિલ્લમ પાસે ઊભી રહી, અને મૂંગે મોઢે ત્રણે જણા સામે જોઈ રહી.
તેને એક અપરિચિત અનુભવ થતો હતો. આ લોકોનો પહેરવેશ વિચિત્ર હતો; તેમની રીતભાત સ્વચ્છંદી, ટાઢાશ વિનાની હતી; તેમની વાતચીતમાં ગાંભીર્ય અને સંયમ - જે ગુણોની તેને ભક્ત બનાવવામાં આવી હતી – તેનો અભાવ હતો; તેમના મોં પર સખ્તાઈ કે ડહાપણનો અંશ નહોતો. અને આ બધાને લીધે તેને વાતાવરણ કંઈ અસ્વાભાવિક લાગ્યું; અને તેથી તેના હૃદયમાં કંઈ આઘાત થતો હોય – દુઃખ થતું હોય – તેમ લાગ્યું. પણ આઘાત અને દુઃખ એવાં આકર્ષક લાગ્યાં કે ત્યાંથી જવાનું મન થયું નહિ.
‘ત્યારે તમારે ત્યાંથી કવિઓને દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યા છે. એ વાત ખરી ?’ રસનિધિએ પૂછ્યું, ‘મેં તો ગપ ધારી હતી.’
‘અમારે ત્યાં જે ન થાય તે ખરું,’ ભિલ્લમે કહ્યું.
‘તમારે ત્યાં કવિતા નહિ, રસ નહિ, આનંદ નહિ – પછી શું રહ્યું?’
‘બોલ વિલાસ ! જવાબ દે.’
ધીમેથી ઊંચું જોઈ તેણે રસનિધિની સામે જોયું અને કહ્યું : ‘ત્યાગ-શાંતિ.’
‘કેટલા માણસોએ ખરેખરાં ત્યાગ ને શાંતિ અનુભવ્યાં છે?’
‘અમે તો બધાં દેવો છીએ.’ ભિલ્લમે હસતાં હસતાં કહ્યું.
‘દેવો પણ આનંદની મૂર્તિઓ છે; તમે તો પાષાણ થવા મથો છો.’
‘અત્યારે દેવી હોય તો તેને તમારી વાતમાં બહુ રસ પડે.’
‘બીજું બધું ચંચલ છે – નિશ્ચલ માત્ર એક શાંતિ છે,’ પોપટની માફક વિલાસે સૂત્ર કહ્યું.
‘ના, તે પણ ચળે એવી છે; નિશ્ચલ માત્ર આનંદ.’
વિલાસ જરા તિરસ્કારપૂર્વક હસી.
‘શાંતિ વિના આનંદ કેમ આવે?’
‘સુખના અનુભવથી.’
‘એ તો ક્ષણિક.’
‘કોણે કહ્યું ? રસિકતા હોય તો શાશ્વત સુખ મળે.’

***
(પાનાં-45થી 46)

‘રસિકતા એટલે શું?’ વિલાસે પૂછ્યું.
રસનિધિએ આંખો ફાડીઃ ‘તમને ખબર નથી?’
‘ના.’
‘તમે કાવ્યો સાંભળ્યાં છે?’
વિલાસ હસીઃ ‘તમારા ભર્તૃહરિનું વૈરાગ્યશતક સાંભળ્યું છે.’
‘શૃંગારશતક સાંભળ્યું છે?’
વિલાસે સખ્તાઈથી ઊંચું જોયું : ‘એ તો પાપાચારી માટે.’
રસનિધિ હસ્યોઃ ‘કંઈક નાટક જોયું છે?’
‘છેક નાની હતી ત્યારે સ્યૂનદેશમાં જોયું હતું, પણ યાદ નથી.’
‘ચંદ્રની જ્યોત્સ્નામાં પડ્યાં પડ્યાં કોઈ દિવસ ગાયું છે?’
‘ના. ચંદ્રના તેજમાં ફરવું મારે ત્યાજ્ય છે.’
રસનિધિ ગાંભીર્યથી તેના સામે જોઈ રહ્યો.
‘ત્યારે તમને રસિકતાનું ક્યાંથી ભાન હોય? તમારી પાસે આ બધું કોણ કરાવે છે?’
‘હું મારી મેળે કરું છું – મૃણાલબા માત્ર સૂચના કરે છે.’
‘એ બધું કરવાનું શું કારણ?’
‘ત્યાગવૃત્તિ કેળવવી.’
‘એમ કેળવાય? તમે શું ત્યાગ કરો છો તેનું તો તમને ભાન નથી.’
વિલાસ વિચારમાં પડીઃ ‘ના, છે. મને મૃણાલબા કહે છે.’
‘માત્ર મોઢાની વાતો – અનુભવની નહીં.’
‘કલંકિત કરે એવી વસ્તુનો અનુભવ-’
‘કલંકિત શી વસ્તુ કરે?’ રસનિધિએ જુસ્સામાં પૂછ્યું, ‘જો કાવ્ય કલંકિત કરે, રસ કલંકિત કરે, જ્યોત્સ્નાનું અમૃત કલંકિત કરે – કાલે કહેશો કે પ્રેમ કલંકિત કરે – તો એ કલંકિત જીવન શું ખોટું?’
‘મારે નિષ્કલંક થવું છે.’ જરા સખ્તાઈથી વિલાસ બોલી અને ઊઠી.
રસનિધિ મૂંગો રહ્યો. થોડી વારે તેણે કહ્યું : ‘ત્યારે તમને મારા જેવા તો કલંકિત લાગતા હશે?’
‘ભોળાનાથ તમને સદબુદ્ધિ આપશે.’
રસનિધિ ગૂંચવાઈને ઊભો રહ્યો.
‘રસિકતા અનુભવવાનું તમને કદી મન જ થયું નથી?’
‘મને.’ વિચારમાં પડી વિલાસે કહ્યું, ‘એ વસ્તુનો પૂરો ખ્યાલ જ નથી.’
‘ખ્યાલ લાવવાનું મન પણ થતું નથી?’
‘પાપ કરવાનું મન ન થાય એમાં ખોટું શું?’
‘વિલાસવતી !’ રસનિધિએ માયાળુપણાથી તેની સામે જોતાં કહ્યું, ‘રસિક થવું, રસિકતા અનુભવવી એમાં જ હું તો મોક્ષ માનું છું.’
‘ના. ના. ના.’ કાને હાથ દઈ, હસી વિલાસ બોલી. તેના હાસ્યમાં કંઈ જુદો જ ભાવ લાગતો હતો. ‘લો, આ બા આવી,’ કહી તે દૂરથી આવતાં ભિલ્લમ અને લક્ષ્મીદેવી તરફ ફરી.

***
(પાનું-50)

તેને ધનંજય અને રસનિધિ કંઈ જુદા જ પ્રકારના માણસો લાગ્યા. તેમના હસવામાં સંયમ નહોતો, તેમની વાણીમાં ગાંભીર્ય નહોતું, તેમના શબ્દોમાં ઠાવકાઈ નહોતી, તેઓ પાપાત્માઓ જેવા સ્વચ્છંદી લાગ્યા; તો પણ તેમની રીતભાતમાં મનને ગમે એવી વિચિત્રતા લાગી. તેની કેળવણી, તેની ચારિત્ર્યની ભાવનાઓ અને તેના વિચારો-આ બધાને શિખરે ચઢેલી તેની નજરને તો તે બંને તુચ્છ, સયંમવિહીન, સ્વચ્છંદી લાગ્યા; અને છતાં પણ કંઈ એવું થયા કર્યું કે જાણે તેમની વાતચીત ફરી તે સાંભળે, તેમનાં મુખ તે ફરી જુએ.

***
(પાનું-51)

તેને મુંજ યાદ આવ્યો. મૃણાલબા તેને પાપાચારી કહેતાં હતાં, પણ તે આનંદ ને શાંતિની મૂર્તિ લાગતો હતો. પાપાચારીને શું આવી શાંતિ સંભવે?

***
(પાનું-51)

તેમનામાં એવું શું હતું કે જેથી મૃણાલબાએ તેમને દેશપાર કરાવ્યા હતા?
છેલ્લા પ્રશ્નનો જવાબ તેને સહેલો લાગ્યો; આવા સ્વચ્છંદીઓ દેશમાં વસે તો લોકોનું નિયમિત અને શુદ્ધ થઈ રહેલું જીવન ભ્રષ્ટ થઈ જાય.

***
(પાનાં 65થી 66)

-વચ્ચે વૃક્ષોનું એક ઝુંડ હતું. ત્યાં આગળથી જતાં તેને કોઈ ભોંય પર સૂતું હોય તેમ લાગ્યું.
‘કોણ એ?’ વિલાસે પૂછ્યું.
સૂતેલા માણસે એકદમ ચારે તરફ જોયું. વિલાસે તેને ઓળખ્યો.
‘કોણ, કવિરાજ?’
‘હા,’ રસનિધિએ કહ્યું.
વિલાસ ખંચાઈ. આ કવિને આમ મળવાની તેણે આશા રાખી નહોતી.
‘કેમ, શું કરો છો?’
‘કંઈ નહિ. ભિલ્લમરાજને અર્પણ કરવા એક અષ્ટક બનાવતો હતો.’
‘આખો દહાડો કવિતા જ કર્યા કરો છો?’ વિલાસે હસીને પૂછ્યું.
‘ના.’ દિલગીરીભર્યા અવાજે રસનિધિએ કહ્યું.
વિલાસે તેના મુખ ઉપર છવાયેલી ગ્લાનિ જોઈ અને પૂછ્યું :
‘કેમ? અહીંયાં ફાવે છે? કઈ જોઈતું કરતું હોય તો કહેજો.’
‘મને જોઈએ તે તમે કેમ કરીને આપી શકશો?’ ડોકું ધુણાવી રસનિધિએ કહ્યું.
‘શું જોઈએ છે? બાપુને જે કહેશો તે બધું મળશે.’
‘બા! તમે તો બાળક છો. બધું ક્યાંથી મળશે? – ક્યાં માલવા ને ક્યાં તૈલંગણ?’
‘કવિરાજ! તૈલંગણમાં શું ઓછું છે? તમે હજુ જોયું નથી તેથી આમ કહો છો.’
‘ના, ભલે તૈલંગણ સોનાનું હોય તેમાં મારે શું? મારી અવંતીનાં પ્રિય પુરજનો, મારા મહાકાલેશ્વરના ગગનભેદી ઘંટનાદો, મારા પિતાની પુનિત દાહભૂમિ – એ ક્યાં મળશે?’
‘આ તો મારી બા કહે છે તેમ તમે કહો છો. તેને પણ સ્યૂનદેશ વિના ચેન નથી પડતું.’
‘ખરી વાત છે.’
‘પણ તમને શું? મારી બા તો રાણી હતી તેથી તેને સાલે છે. તમે તો ત્યાં પણ કવિ હતા, અહીંયાં પણ છો. મુંજરાજ કરતાં ભિલ્લમરાજ તમારો વધારે આદર કરશે.’
‘વિલાસવતી’ ફરીથી મ્લાન વદને હસી રસનિધિએ કહ્યું, ‘પરજનની મૈત્રી કરતાં સ્વજનની સેવા સારી.’
‘મને વાત ખોટી લાગે છે-’
‘કારણ કે તમે સ્વજન અને પરજન વચ્ચે ભેદ ભાળ્યો નથી.’
‘તમારે સ્ત્રી છે?’
રસનિધિએ વિચાર કરી કહ્યું : ‘હા.’
‘ત્યારે તો યાદ આવતી હશે.’
‘હાસ્તો; અમારે કંઈ તમારી માફક ત્યાગવૃત્તિ સેવવી છે?’
‘જુઓ ત્યારે હું શું કહેતી હતી? ત્યાગવૃત્તિ નથી સેવી તેમાં જ તમને દુઃખ થાય છે.’
‘વિરહ ભોગવી દુઃખી થવાને બદલે નઠોર બની પ્રેમીજનોને વીસરી જવાં તેમાં હું મોટાઈ માનતો નથી.’
વિલાસ સમજી નહિ. તેણે એક ડગલું આગળભર્યું. તેઓ ધીમેધીમે ભિલ્લમરાજના મહેલ તરફ જતાં હતાં.
‘વિરહ શું?’
‘પ્રેમ સમજ્યા વિના તે કેમ સમજાય?’ રસનિધિએ કહ્યું. તેણે વિસ્મય પામી આ નિર્દોષ છોકરી સામે જોયા કર્યું.
‘કવિરાજ! મારું માનીને જરા તપશ્ચર્યા આદરો,’ વિલાસે કહ્યું, ‘તમારું ચિત્ત શાંત થશે.’
‘એવી ચિત્તની શાંતિને શું કરું?’ ડોકું ધુણાવી રસનિધિએ કહ્યું, ‘ચિત્ત અશાંત છે-અશાંત થવાનું તેને કારણ છે-તો શા સારુ એવો ખોટો પ્રયત્ન કરવો? મારી સ્ત્રી તમારા જેટલી જ છે; તે બિચારી દિન ને રાત આંસુ સારતી હશે-તેની પળેપળ વિષમ બની રહેતી હશે. તે આવું દુઃખ ભોગવે, અને હું સ્વાર્થી શાંતિને ખાતર તપશ્ચર્યા આદરી નઠોર બનું? જે સુખ આપે તેને માટે દુઃખી થવું એ પણ એક લહાવો છે.’
વિલાસ અનુકંપાભરી નજરે જોઈ રહીઃ ‘ત્યારે તમને દુઃખી થવું તેમાં સુખ દેખાતું લાગે છે.’
‘ના-’
‘ત્યારે બીજું શું?’
‘હું દુઃખી ન થાઉં તે માટે હૃદયનાં ઝરણાં સૂકવી નાખું તો પછી તે સુખભીનું કદી ન થાય.’
‘એ ભ્રમ છે. સુખ એટલે દુઃખનો અભાવ.’
‘કોણે કહ્યું?’ જરા જુસ્સાથી રસનિધિએ પૂછ્યું, ‘તમને સુખ શું છે તેનો ખ્યાલ નથી. સુખ શું છે તેનો ખ્યાલ નથી. સુખ એટલે માત્ર દુઃખનો અભાવ નહિ. માત્ર સંતોષ એટલું જ નહિ; સુખ એટલે શરીર અને મનની ઊર્મિએ ઊર્મિનું નૃત્ય. સવારમાં પંખીઓનો કલ્લોલ જોયો છે? એનું નામ સુખ.’
‘એ સુખ મળે?’
રસનિધિએ પલવાર તેની સામે જોયું : ‘તમે પરણશો ત્યારે ખબર પડશે. તમારું લગ્ન સત્યાશ્રય કુંવર જોડે થવાનું છે?’
‘હા.’
‘ત્યારે તેને જોઈ તમારું હૃદય થનગન નાચતું નથી?’
‘શા માટે? એ સંયમી છે ને હું પણ સંયમી છું.’
‘તેનો સ્પર્શ કરી, તેના શબ્દો સાંભળી અંતર ઠારવાનું મન નથી થતું?’
‘કોઈક જ વખત.’
‘ત્યારે વિલાસવતી!’ રસનિધિએ કહ્યું, ‘તમને સુખ કે દુઃખની શાની સમજ પડે?’
વિલાસ હસી.
‘મને સમજ પાડો જોઈએ.’
‘તમારું હૈયું ઉજ્જડ થયું છે તે ક્યાંથી સમજ પડશે? લો હવે મહેલ આવ્યો, પધારો.’
‘કવિરાજ ! મારી જોડે વાત કરવી ગમતી નથી, કેમ? તમારું ચિત્ત અસ્વસ્થ છે-અવંતી ગયું છે. તમે દુઃખી થાઓ તે મને ગમતું નથી.’
‘ના, તમે છો એટલી વાર હું મારું દુઃખ ભૂલ જાઉં છું.’
‘ત્યારે તમને એક બે વાત પૂછવી છે,’ કહી એક ઝાડના થાળા પર વિલાસ બેઠી.
‘પૂછો.’ ખિન્ન વદને હસી રસનિધિએ કહ્યું.

***
(પાનાં 70થી 73)

‘પરણીને મારે કેમ વર્તવું?’
રસનિધિ ખડખડાટ હસી પડ્યોઃ ‘તમે કેમ ધારો છો?’
વિલાસને હસવાનું કારણ સમજાયું નહિઃ ‘શાસ્ત્રમાં તો સહધર્મચાર કરવાનો કહ્યો છે.’
રસનિધિ ફરી હસ્યોઃ ‘બસ ત્યારે.’
‘પણ બધાં એમ ક્યારે કરે છે?’
‘જેમ માણસની જાત જુદી તેમ સહધર્મચારનો પ્રકાર પણ જુદો,’ હસતાં હસતાં રસનિધિએ કહ્યું.
‘તે કેવી રીતે?’
‘અમારી અવંતીમાં એક કઠિયારો છે. તે પણ સહપત્નીક તાંડવ સહધર્મચાર આદરે છે-’
વિલાસે મૂંગે મોઢે જોયા કર્યું.
‘સવાર, બપોર ને સાંજ એકેકને મારે છે.’
વિલાસ પણ હસી પડીઃ ‘પછી?’
‘પછી શું? બીજા પ્રકારનો એક વિપ્રવર્યનો છે.’
‘તે શો?’
‘તેનું નામ સરસ્વતીસહધર્મચાર. તે અને તેનાં ધર્મપત્ની એકબીજાની સાત પેઢી રોજ સાંભરે છે. ’
‘નહિ, નહિ. મશ્કરી શું કરો છો?’
‘સાચી વાત. પણ તમારે તો બધા પ્રકાર સાંભળવા છેને?’
‘હા.’
‘ત્યારે ત્રીજો પ્રકાર સ્વેચ્છાધર્મચાર.’
‘એટલે?’
‘જેની નજરમાં જે આવે તે તે કરે તે.’
‘તે કંઈ સહધર્મચાર કહેવાય?’
‘હાસ્તો! પરણીને જે કરીએ તે સહધર્મચાર.’
‘પછી કંઈ સારા પ્રકાર છે કે બધા આવા જ છે?’
‘હા; પછીનો પ્રકાર સ્વયંભૂ સહધર્મચાર.’
‘એટલે?’
‘એક પક્ષ ધર્મનું આચરણ કરે ને બીજા પક્ષને પરવા નહિ.’
‘એ તો બહુ ખોટું.’
‘પણ ઘણે ભાગે લોકોને એ પ્રિય છે.’
‘કેમ?’
‘ઘણુંખરું સ્ત્રી ધર્માચરણ કરે ને પુરુષ-’
‘શું?’
‘ચાહે તે કરે.’
‘અરરર! કેવી અધમતા!’
‘એમાં અધમતા શાની? ધર્મનું ગાડું એક જણ ખેંચે ને બીજો ગાડામાં બેસે.’
‘પછી?’
‘પછી શું? એક પ્રકાર શુષ્ક સહધર્મચારનો.’
‘એટલે?’
‘બંને શાસ્ત્ર પ્રમાણે વર્તે. ને ન હોય તેમાં રસ, આનંદ, પ્રેમ.’
‘તેમાં શું?’
‘આ પણ અધમ પ્રકાર જ કહેવાય.’
‘ખોટી વાત. આ પ્રકાર જ ખરો.’
‘વિલાસવતી! આનંદ કે પ્રેમ વિનાનો સહધર્મચાર એટલે શું તેનો તમને ખ્યાલ છે?’
‘હા; મહારાજ અને જક્કલાદેવીનો એવો જ શુદ્ધ પ્રકાર છે.’
‘ત્યારે તેમના જેવાં દુઃખી ને હીણભાગી સ્ત્રીપુરુષ મળવાં કઠણ પડશે.’
‘ત્યારે ખરો સહધર્મચારા કયો?’
‘જ્યાં અન્યોન્ય પ્રેમ હોય, જ્યાં એકમેકને માટે અનંત રસ વહેતો હોય, જ્યાં આનંદ દિન ને રાત એકમેકના નયનલગ્નમાં, એકમેકના સ્પર્શમાં વસતો હોય તે સહધર્મચાર.’
વિલાસ ગૂંચવાડામાં રસનિધિની સામે જોઈ રહી.
‘તમે તો બધી જ ઊંધી વાત કરો છો.’
‘ના. તમને બધું જ ઊંધું શીખવવામાં આવ્યું છે.’

***
(પાનું-76)

‘કવિવરો! મુંજરાજને મારવાનો હુકમ થઈ ગયો છે.’ ધીમેથી લક્ષ્મીએ કહ્યું.
‘હેં!’ બંને બોલી ઊઠ્યા.

***
(પાનું-77)

‘બા! અમારો સૂર્ય અસ્ત થઈ ગયો.’
‘હજુ વાર છે.’
લક્ષ્મીદેવી પાસે આવ્યાં અને ન સંભળાય તેમ કહ્યું : ‘એને છોડાવી લઈ જવાની હિંમત છે?’

***
(પાનું-78)

‘રસનિધિ! તૈલપરાજના પંજામાંથી કોઈ કદી છટકે?’
‘સહસ્ત્ર હાથનો સહસ્ત્રાર્જૂન મહાત થયો તો પછી બે હાથના તૈલપનો શો હિસાબ?’
‘કવિરાજ!’ લક્ષ્મીદેવી મશ્કરીમાં બોલવાનો પ્રયત્ન કરતાં હતાં, ‘આ કાવ્યો રચવાનું કામ નથી.’
‘ના બા ! આ તો કાવ્યોનો કર્તવ્યમાં સાક્ષાત્કાર કરવાનો છે.’

by Tumul Buch